بخشی از مقاله
چکیده
جوامع الحکایات و لوامعالروایات یکی از مهمترین کتب فارسی قرن ششم و هفتم هجری است که سدیدالدّین محمّد عوفی آن را به چهار قسم تقسیم نموده است؛وی قسم دوّم جوامع الحکایات را در بیان اخلاق حمیده و سیر مرضیه و قسم سوّم را در بیان اخلاق مذموم اختصاص داده است.
همچنین یکی از مهمترین آثار اخلاقی قرن نهم هجری، بهارستان جامی است که به تقلید از گلستان سعدی، با نثری آمیخته به نظم نگاشته شده است. در این مقاله به »تحلیل درونمایههای اخلاقی در جوامع الحکایات عوفی و مقایسهی آن با بهارستان جامی« میپردازیم. روش این پژوهش تحلیلی توصیفی است.
نتایج بهدستآمده در این تحقیق نشان میدهد که رویکرد عوفی و جامی در این آثار مبارزه با نفس و رذایلی چون دنیاپرستی و آزمندی است. آنان میکوشند آدمیان را بهسوی فضایلی چون جود و کرم، جوانمردی، قناعت، عبادت و بندگی درگاه حق ترغیب کنند. عوفی و جامی، در بیان مباحث اخلاقی، هدف نهایی و غایی انسان را تزکیهی نفس و دوری از فسادو تباهی برای نیل به کمالات عالی و سرانجام تقرّب به خدای یکتا میدانند.
مقدمه
امروزه، بیشتر تحقیقاتی که در حوزهی مسائل اخلاقی انجام میشود، یا بر اساس نظریههای اخلاقی در غرب است یا متأثر از کتابهای غربی به سبب آنکه برای بررسی درونمایههای اخلاقی در جوامع الحکایات و لوامعالروایات عوفی و آثار منثور جامی بهویژه بهارستان، بهجز کتابهایی که در شرح و بیان آثار عوفی و جامی منتشرشدهاند، پژوهشهای مستقل دیگری نیست، بر آن شدیم تا مشخص کنیم عوفی و جامی در بررسی مضامین اخلاقی خود در جوامع الحکایات و بهارستان از چه شیوههایی استفاده کرده و در طرح این مسائل از چه منابعی بهره بردهاند.
عوفی در کتاب خود سوای دیباچهی جامع و کامل هر یک از فضایل و رذایل اخلاقی را در بابی جداگانه با مقدمه و نتیجهای آورده است؛ اما جامی در بیان مباحث اخلاقی هیچگونه تقسیم بندی خاصی قائل نشده، ولی نظریات او ریشه در فرهنگ و روایات فرهنگ ملی- اسلامی ما دارد وی در این کتاب کوشیده بهاندازهی توان، از بیان حکایات بپرهیزد و به ذکر اشعار بسنده کند؛ زیرا اشعار دربردارندهی محتوای حکایات است.
دیدگاه وی مانند عوفی برگرفته از قرآن و احادیث و روایات اسلامی است؛ که هر دو نویسنده طرح این مباحث را نیل به کمالات اخلاق عالی انسانی و سرانجام تقرّب به درگاه الهی میدانند، زیرا دارا بودن اخلاق شایسته، هنر زندگی کردن را به انسان میآموزد. برای روشنتر شدن موضوع از کتابهایی همچون نهجالفصاحه، احیاءعلومالدین، معراج غررالحکم و درر الکلم آمدی بهره بردیم.
این مقاله مقایسهی درونمایههای اخلاقی جوامع الحکایات و بهارستان را حول دو محور فضایل و رذایل اخلاقی بررسی و تحلیل میکند. بدین ترتیب بهطورکلی در این مقایسه سعی شده تا جنبههای مختلفی چون حجم مطلب در دو اثر، محتوای مطالب، دیدگاه این دو شاعر بزرگ، شخصیتهای انتخابشده برای حکایات، نحوهی مطلب و میزان تأثیر و جذابیّت آن و... در حدّ توان نگارنده، موردبررسی و نقد قرار گیرد. بااینکه دامنهی این موارد در جوامع الحکایات عوفی نسبت به موارد مشابه در بهارستان جامی بسیار گسترده است امّا بهطورکلیهردو نویسنده حقّ مطلب را بهخوبی ادا کردهاند.
تعریف اخلاق
اخلاق» جمع خلُق، هاخویجمع خَلَق به معنی خوی، طبع، مروّت، دین و جمع خَلِق به معنی خوشخوی آورده است«
کلمه ی اخلاق، جمع خُلق»و«خُلُق« است و بیشتر بهصورت جمع به کار میرود.
و نیز: »ازنظرفلسفی خُلق، ملکهی راسخهی نفسانی است که بدون تکلّف منشأ صدور افعال نیکو باشد.
علم اخلاق علم چگونه زیستن است که بر مبنای قواعدی، رفتار انسان برای نیل به کمال و سعادت توجیه میگردد و نیک و بد و خیر و شرها و بایدونبایدها شناخته می-شود.
ارزش و اهمّیّت اخلاق
بررسی موضوعات و مباحث اخلاقی و تبیین مواضع دیدگاههای صاحبنظران این علم از اهمّیّت خاصی برخوردار است؛ چراکه صفات حمیده و خلقوخوی پسندیده، عامل وظیفهشناسی و معیار زندگی انسانی است و جوامع بشری در پرتو اخلاق خوب میتوانند پیوندهای دوستی بین خود را محکم کنند و از حسن روابط اجتماعی برخوردار گردند و به کامیابی و موفقیّتی که شایسته مقام انسان است، دست یابند.
زندگی بدون اخلاق و در چارچوب قانون، خشک و شکننده است. چنانچه در محیط-های خانوادگی قرار باشد همه با مقررات و قوانین رفتار کنند، دیگر محیط زندگی سخت و دشوار خواهد بود؛ درحالیکه اگر اخلاق ضمیمهی قانون شود، زندگی آرامبخش و لذتبار خواهد بود. اخلاق بالاترین سرمایه و دارایی است که از همهی داراییهای افراد باارزشتر و ارجمندتر است و خوشبختی عمومی و احترام انسانی را در پی دارد. فضل و دانش وقتی ارزش مییابد که بااخلاقترین شود؛ پس باید علم و دانش همراه بااخلاق نیکو باشد.
عالمان اخلاق، این علم را به دوشاخه تقسیم کردهاند. اخلاق عملی که دربارهی افعال مورد اختیار و قدرت انسان گفتوگو میکند. اخلاق از بایدها و شایدها بحث میکند.
در اخلاق نظری انسان از تمام ابعاد، مادی و معنوی مورد ارزیابی قرار میگیرد و افعال او موردبررسی قرارگرفته ،مشخّص میشود کدامیک از افعال و رفتار برای انسان خوب است و کدام بد.
