بخشی از مقاله
چکیده
در میان همه ی کتاب های آسمانی، قرآن کریم به عنوان معجزه ای جاویدان به گونه ی مرواریدی درخشان خودنمایی می کند. وجوه اعجاز این کتاب آسمانیمتعدّد است که از جمله می توان به وجود حروفمقطّعه در سرآغاز برخی سوره های آن اشاره کرد که در خصوص این حروف و معانی و شأن نزول آن ها نظرات گوناگون ارائه شده است .این حروف قرآنی از نظر تعداد حروف،مکّی و مدنی بودن، نقطه دار و بی نقطه بودن و سایر ویژگی ها متفاوتند.
ولی اگر به حروفمقطّعه مشترک در سرآغاز سوره هاتأمّل کنیم درخواهیم یافت که میان این حروف آغازین و درون مایه و مضمون آیات در بطن سوره های مختلف ویژگی های مشترک وجود دارد، مثلا سوره هایی که با - الم - آغاز می شوند دارای محتوایی همسان هستند ؛ چنان که بین حروفمقطّعه و مضامین درون سوره ها نیز تناسب معنوی و مفهومی وجود دارد، و گاه میان سوره هایی که با حروف مقطّعه مختلف شروع می شوند که با اجتماع هم تشکیل حروف مقطّعه ای جدید می دهند نیز اشتراک یا تقارب درون مایه ای مشاهده می شود و این حروفمرکّب نیز معنایی جدید را در سوره می آفرینند مانند - المص - که از - الم - و - ص - ترکیب یافته است. این مقاله در صدد است با بررسی سوره های آغاز شده با حروف مقطّعه، تناسب و پیوند معنایی و درون مایه ای میان آن ها و حروف مقطّعه صدر آن ها را ارائه دهد، و این مهم در منهج تحلیلی-توصیفی به انجام خواهد رسید.
.1 مقدمه
کتاب های آسمانی نمونه های والای معجزه ی خداوند برای هدایت æ شکوفایی انسان در راستای کمال اوست، امّا در میان همه ی کتاب های آسمانی قرآن کریم از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است و این شگفت نیست چرا که این معجزه ی الهی کامل ترین و جامع ترین کتاب باری تعالی است و شایسته است به عنوان فصل الخطاب و حسن الختام دارای شرایط و اوصاف ویژه ای باشد تا در میان کتاب های آسمانی همچون خورشید در میان ستارگان نورافکنی نماید؛ از جمله ویژگی های قرآن کریم وجود حروف مقطّعه در سرآغاز برخی سوره هاست و این گونه حروف در سایر کتابهای آسمانی مانند تورات و انجیل سابقه ندارد .
این حروف در تعداد و نوع با هم متفاوتند. این تفاوت اهرا میتوان در مکّی و مدنی بودن و بارزه ی تجویدی آن ها - مثل مهموس، مجهور و .... - مشاهده کرد. از آغاز تاریخ تفسیر قرآن کریم تاکنون تفسیر حروف مقطعه همواره توجه مفسران و اندیشمندان علوم قرآنی را برانگیخته و افزون بر آنچه در کتاب های تفسیر آمده ، درباره آن کتاب ها و رساله های مستقلّی نیز نگاشته شده استامّا. در خصوص حروف مقطّعه ی قرآنی تنها کتاب مستقلّی که به این مبحث پرداخته است کتاب الحروف" المقطّعه فی أوائل السّور"تألیف فضل عبّاس صالح عبداللّطیف أبوعبیسی" و در میان رساله ها "رساله ی نوروزیه" از ابن سینا است که علیرغم تلاش بسیار امکان دسترسی به آن ها فراهم نشد، ولی مقالات و پژوهش هایی انجام گرفتهکه به مشخّصات ظاهری و معانی و تفاسیر این حروف پرداخته است، از جمله مقاله الجوانب" الفنّیّه فی فواتح السّور القرآنیّه" نگاشته ی دکتر عبدالکریم الخزرجی، در شماره سوم مجلّه ی دانشکده إمام الأعظم، سال دوم 2006م. و مقاله"الحروفالمقطّعه فی القرآن الکریم" نوشته ی احسان طه یاسین،که در شماره ی 4مجلّه ی علوم تکریت به چاپ رسیده است.
آن چه نگارنده را بر نگارش این مقاله برانگیخت شناخت تناسب معنوی این حروف با درون مایه و محتوای سوره هاست. با عنایت به تفاوت یا تقارب نوع و تعداد حروف مقطّعه در سوره های مختلف و نیز ترکیب برخی از این حروف از دو حرف مقطّعه - مثل المص که از "الم" و "ص" ترکیب یافته است - لزوما و منطقا باید پیوندی ناگسستنی بین این حروف و درون مایه ی سوره های پی آمد آن ها برقرار باشد.
این مقاله در راستای بازیابی این تناسب و پیوند زیبا و شگفت در منهج توصیفی- تحلیلی به نگارش درخواهد آمد. امّا آنچه این مقاله را از سایر نگاشته ها متمایز می کند اختصاص آن به پیوند میان حروف مقطّعه و درون مایه ی سوره هایی است که با این حروف آغاز گشته اند، البتّه این موضوع بسیار گسترده بوده و جای پژوهش دامنه دار و گسترده تری دارد که این مقاله گنجایش آن را ندارد بنابراین به ناگزیر به ایجاز پژوهش بسنده می شود.
2حروف. مقطّعه چیست؟
این حروف در کتاب های تفسیری و علوم قرآنی به نام های گوناگون نامیده شده اند از قبیل: مقطّعات >1]حروف، الفواتح، أوائل السّور، فواتح السّور 3]،>2، و گاهی آن ها را حروف نورانی می نامند.
5]،>4 حروف مقطّعه }یا حرف های از هم گسسته{ حروفی هستند که در سرآغاز برخی سوره های قرآن آمده است. مقطّعه یعنی هر حرف بطور مستقلّ و به تنهایی به تلفّظ درآید زیرا این حروف هم اسم دارند و هم مسمّی؛ هنگامی که مردم با هم سخن می گویند در واقع با مسمّای حروف نطق می کنند نه با اسم آن ها، مثلا وقتی واژه ی"کتب"را بر زبان بیاورند با مسمّای حروف سخن می گویند و اگر حروف را به تنهایی ادا کنند و بگویند: "کاف، تاء، باء" اسم آن ها را تکلّم کنند.
پس مسمّای حروف در واقع واژه یا کلامی است که از آن ها ترکیب شده است. و فرق دیگر اسم و مسمّای حروف این است که برای مسمّی نیاز به دانش و سواد نیست لیکن برای تکلّم اسم حروف به سواد و فراگیری نیاز است؛ بنابراین "الم" در ابتدای بعضی سوره ها با اسم بر زبان رانده می شوند:الف، لام، میم؛ و اگر مسمّای آن مدّنظر قرار گیرد: ألم، }که یا مصدر است به معنای رنج و درد، و یا{ مرکّب است از همزه ی استفهام و حرف جازم"لم" چنان که در آغاز سوره انشراح وارد شده است.
>6] حروف مقطّعه در ابتدای 29 سوره آمده معادل حروف هجا که با احتساب همزه به عنوان حرفی مستقل، 29 حرف به شمارش درآید؛ و پس از حذف حروف تکراری در حروف مقطّعه به 14 حرف می رسیم که از باب اطلاق نصف بر کلّ در مباحث اعجاز بلاغی قرآن می باشد. نخستین سوره ی مکّی با سرآغاز حروف مقطّعه سوره ی"قلم" و آخرین آن ها سوره ی" عنکبوت"است چنان که اوّلین سوره ی مدنی شروع شده با این حروف "بقره" و آخرین سوره "رعد" است.
در اجتماع حروف مقطّعه جملات بسیاری ذکر کرده اند که معروف ترین آن ها عبارت است از: صراط علیّ حقّ نمسکه - در تشیّع - و صحّ طریقک مع السّنّه - در تسنّن - . در باره اوصاف تجویدی این حروف آورده اند: "از میان این 14 حرف، نیمی حرف مهموس- ص،ک،ه،س،ح- و نیمی مهجور-الف،ل،م،ر،ع،ط،ق،ی،ن، نیمی شدید- الف،ک،ط،ق- و نیمی رخوت-ل،م،ر،ص،ه،ع،س،ح،ی،ن -، نیمی مطبّق-ص،ط- و نیمی منفتح - الف،ل،م،ر،ک،ه،ع،س،ح،ق،ی،ن-، نیم آن ها مستعلی-ق،ص،ط- و نیم دیگر منخفض-الف،ل،م،ر،ک،ه،ی،ع،س،ح،ن- و نیمی قلقله- ق،ط - هستند.".8 ]،>7 این حروف از نظر تعداد حروف تشکیل دهنده نیز به پنج گروه تقسیم می شوند:
تک حرفی:ص،ق،ن؛ دو حرفی: طه، طس، یس، حم؛
سه حرفی:الم،الر،طسم؛
چهار حرفی: المص، المر؛
پنج حرفی: کهیعص، حم عسق؛
سوره هایی که با " طسم و طس" آغاز می شوند به نام طواسیم یا طواسین شناخته شده اند و سوره های دارای "حم" به حوامیم معروفند و برخی سوره ها به نام میمات و برخی دیگر به راءات شناخته می شوند. میمات عبارت است از: بقره، آل عمران، عنکبوت، الروم، لقمان، السجده، که حروف "الم" در سرآغاز آن ها آمده است و الرّاءات مشتمل است بر: یونس، هود، یوسف، ابراهیم، الحجر - با سرآغاز "الر" - ، حوامیم سوره های غافر، فصلت، الزخرف، الدخان، الجاثیه، الاحقاف را شامل می شود؛ طواسیم یا طواسین عبارت است از: الشعراء، القصص - با حروف "طسم" - و النمل - با "طس - ، "امّا سایر سوره های دارای حروف مقطّعه نیز عبارت است از: الاعراف - المص - ، الرّعد - المر - ، مریم - کهیعص - ، طه - طه - ، القلم - ن - ، ص - ص - ، یس - یس - ،الشّوری - حم عسق - و ق - ق - .
3معانی. حروف مقطّعه
در خصوص معنای حروف مقطّعه، اندیشمندان علوم قرآنی از روزگار کهن تاکنون نظرهای متفاوت و شبیه به هم آورده اند، "به طور کلی درباره ی حروف مقطعه دو دیدگاه اساسی مطرح است: یک دیدگاه بر آن است که این حروف هیچ مدلول روشن و شناخته شده ای ندارد، این دیدگاه در میانمفسّران فریقین طرفدارانی دارد، اما دیدگاه دیگر برخلاف دیدگاه نخست، مدلول شناخته شده ای را برای این حروف تعریف می کند، این دیدگاه طرفداران بیشتری در مقایسه با دیدگاه نخست در میانمفسّران فریقین دارد".اینک به مهمّ ترین این دیدگاه ها اشاره می شود:
- اشارهاین حروف به عظمت و اهمیّت کتاب آسمانی و اعجاز آن.
- دلالت بر این که قرآن از همین حروف أ، ب، ت، ث،... تشکیل شده که بعضی مقطّع و بعضی دیگر تألیف یافته آمد تا برساند که قرآن به لغت افرادی که بر آن ها نازل شده و همان حروفی است که می شناسند>8] -جلب توجّه شنوندگان و دعوت آن ها به سکوت و گوش فرادادن.
- اشاره و رمزهایی برای نام های خداوند
-دلالت بر معانی و مفاهیم خاصّ، چنان که در روایات و تفاسیر، آغاز سوره طه و یس را تفسیر کرده اند به "یا رجل". >10] و علاّمه طباطبایی به نقل از معانی الأخبار به سند از امام صادق-ع- چنین آورده که آن حضرت فرمود:"الم حروفی هستند از اسم اعظم خداوند، å تکّه تکّه آن در قرآن آورده شده و رسول خدا-ص- و امام می توانند آن ها را ترکیب نموده اسم اعظم را درست کنند آن گاه هرگاه با آن اسم اعظم دعا کنند مستجاب می شود.">11 ]
- نام هایی برای سوره یا نام های قرآن
- این حروف اسرار و اشاراتی است به برخی حقایق تاریخی و دینی که گذشت روزگار آن ها را آشکار خواهد کرد.
- تنبیه و هشدار به مخاطبین، شبیه "ألا" و "أمّا".
- سوگندهایی که خدا به اعتبار نام خودش یه حروفی که قرآن از آن ها تشکیل شده به آن ها قسم خورده است.
- این حروف دانشی ویژه ی خدا، یا رمزهایی بین خدا و پیامبرش است.ولی این نظر مغایر آیاتی است که به ضرورت تدبّر در قرآن فرامی خواند پس امکان ندارد در قرآن آیه ای باشد که در حدّ فهم مردم و تدبّر آن ها نباشد، و رموز بین خدا و رسولش در حدّ غموض و ابهام کلمات نیست گرچه ممکن است در حدّ معانی باشد با تأیید آیهذا" بیان للنّاس و هدی و موعظه للمتّقین" - آل عمران. - 38/
- این حروف از عوامل شگفتی آفرین هستند که به توجّه و اهتمام می انجامد و اهتمام نیز تنبیه و آگاهی بخشی را در پی دارد و مردم مورد آگاهی و تنبیه قرار نمی گیرند مگر با این حروف مقطّعه ازلی که آسمان در گوش زمین زمزمه کرده است.>3 ] - غرناطی در "ملاک التأویل" چنین گوید:"سخن پیرامون این حروف مقطعه در سرآغاز سوره ها با وجود بسیاری و پراکندگی اش در دو نظر خلاصه می شود:
نخست، این که شایسته نیست در مورد این حروف سخنی گفته شود و همان گونه که هست به آن ها ایمان آورده شود بدون این که مورد تأویل قرار گیرند. دوم، این حروف بر اساس مقتضای زبان مورد تأویل قرار گیرند، و این رأی و عقیده جمهور دانشمندان است و ما بر همین نظریم زیرا اعراب با قرآن مورد تحدّی قرار گرفته و از آنان خواسته شد که یا به مخالفت با آن ادامه دهند یا در برابر آن سر تسلیم فرود آورند، از آنجا که آن ها می دانستند که قرآن به زبان خودشان هست و از آوردن شبیه آن ناتوان گشتند بنابراین حجّت بر آنان و بر تمام خلق تمام گشت."
