بخشی از مقاله
چکیده
منطقه دریای خزر یا دریاچه مازندران بزرگترین دریاچه جهان است که در شمال کشورمان واقع شده و بین پنج کشور ساحلی آن: ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و جمهوری آذربایجان محصور است. با فروپاشی شوروی سابق این منطقه به دلیل دارا بودن ذخایر انرژی اهمیت ژئوپلیتیکی خاص پیدا کرد. لذا کشورهای منطقهای و فرا منطقهای اکنون میخواهند در این حوزه حضور داشته باشند و در حال حاضر ژئوپلتیک خزر به دلایل ژئوپلتیک و ژئواکونومیک جایگاه ویژهای را در نظام نوین جهانی پیدا کرده است و مطابق با این تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه و افزایش تعداد کشورهای ساحلی آن؛ اختلاف نظر نیز بین کشورهای ساحلی در خصوص رژیم حقوقی و امنیتی حاکم بر آن نیز افزایش داشته است و قرابتهای جغرافیایی، فرهنگی و دینی این کشورها در ایجاد تفاهم و توافق در خصوص دریای خزر و تعیین رژیم حقوقی امنیتی حاکم بر آن به دلایل مختلفی نظیر دخالتهای خارجی و حضور نظامی در منطقه بیاثر بوده و سرانجام چالشهایی را بوجود آورده که باعث گردیده جمهوری اسلامی ایران از مزیتهای این حوزه و بهرهمندی از آن محروم گردد.
از این منظر مقاله پیش رو به بررسی چالشهای این حوزه میپردازد و در نهایت به تبیین راهکارها و تدابیری میپردازد که جمهوری اسلامی ایران میتواند با اتخاذ آنها در حل این چالشها و نیز بهرهمندی بهتر از مزایا و ظرفیتهای این منطقه استفاده نماید، و نتایج حاکی از پژوهش نیز نشان میدهد که جمهوری اسلامی ایران تنها با استفاده از این راهکارها و راهبردها است که می-تواند در مسیر افق پیشرفت ملی جمهوری اسلامی حرکت نماید و به پیشرفت مطلوب مورد نظر خود برسد.
مقدمه
دریای خزر یا دریاچه مازندران بزرگترین دریاچه جهان است که در شمال کشورمان واقع شده و بین پنج کشور ساحلی آن؛ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و جمهوری آذربایجان محصور است. در طول تاریخ اسامی متفاوتی بر این پهنه آبی اطلاق شده است که به طور عمده منتسب به نام قوم و قبیله های ساکن اطراف آن بوده و یا اینکه از نام مناطق و این پهنه آبی که به شهرهای اطراف آن گرفته شده است.
فروپاشی شوروی باعث تغییرات ژئوپلیتیک و افزایش کشورهای ساحلی خزر از دو به پنج کشور شد قبل از فروپاشی کشور شوروی دریای خزر جزء آبهای داخلی دو کشور شوروی در شمال و ایران در جنوب محسوب میشد. هریک از طرفین بر مبنای مفاد قراردادهای منعقد شده در سالهای 1921 و 1940 از منابع موجود در این دریا استفاده میکردند. پس از فروپاشی شوروی کشورهای جدید دیگری مانند: آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان در اطراف این دریا شکل گرفته که هر یک از آنها جهت بهره برداری از منابع دریای خزر منافع جدیدی را طلب میکردند.
برخی ازاین کشورها در وضعیت ژئوپولیتیکی جدید پیش آمده جدید برای دستیابی به منافع خود در دریای خزر به عهدنامه منعقده بین ایران و اتحاد شوروی در سالهای 1921 و 1940 پایبند نبوده و خواستار تغییر و تعیین رژیم حقوقی جدیدی دردریای خزر شده اند. درواقع با فروپاشی شوروی سابق این منطقه به دلیل دارا بودن ذخایر انرژی اهمیت ژئوپلیتیکی خاص پیدا کرد. لذا کشورهای منطقه ای و فرا منطقه ای اکنون می خواهند در این حوزه حضور داشته باشند . بنابراین آنها از ابزارهای اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و تشدید بحران های قومی مذهبی بهره می جویند.
بیان مساله :
به دلیل ارتباط تاریخی ایران با دریای خزر و نمایان شدن اختلاف نظر بو دیدگاه های کشورهای ساحلی آن در خصوص ظرفیت ها و نیز رژیم حقوقی حاکم بر آن، این مساله هم در بعد داخلی به یکی از مباحث مورد توجه نخبگان و حتی عامه مردم تبدیل شده است که ایجاد موسسه ها، مراکز و برنامه های مطالعاتی تخصصی راجع به خزر، افزایش چشمگیر کتب و مقاله های منتشره، اجرای پروژه های متعدد تحقیقاتی و تدوین پایان نامه های متعدد مربوط با مسئله خزر در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا، موید این مطلب است و هم در بعد خارجی به عنوان موضوعی مهم و با اولویت تبدیل شده است، لذا توجه خاص به مسائل و تحولات آن به عنوان موضوعی مهم و با اولویت در دستور کار تصمیم گیران و مجریان سیاست خارجی کشورمان قرار گرفته است و این مقاله ضمن بررسی چالش های موجود در دریای خزر و نیز بررسی دیدگاه هاو رفتارهای کشورهای ساحلی این دریای بسته، رسیدن به تدابیری که جمهوری اسلامی ایران میتواندبا استفاده از آن به عنوان تکالیف و راهکارهای مطلوب خود در دریای خزر در راستای رسیدن به افق پیشرفت مطلوب خود استفاده نماید؛ به عنوان هدف و مساله ی اصلی این پژوهش است.
روش تحقیق:
برای بررسی و تحقیق در زمینه ویژگی های ژئوپولتیکی خزر و راهکارهای بیشترین استفاده از روش کتابخانه ای و استفاده از مجلات و بروشورها بعمل آمده و با توجه به مشکلات عدیده ای که در زمینه بررسی ویژگی های ژئوپولتیکی یک منطقه در خارج از مرزهای سیاسی یک کشور وجود دارد قاعدتا قادر به انجام کار میدانی نبوده ایم و بیشترین سعی و تلاش را در استفاده از منابع مختلف و متنوع مجلات این تحقیق از نوع مطالعات توصیفی تحلیلی بوده و از مطالعات کتابخانه ای جهت تدوین مبانی نظری که بر گرفته از کتابها، مقالات، مجلات و نقشه ها می باشد استفاده شده است.
سپس اطلاعات بدست آمده از طریق روش تحلیل محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و با توجه به اینکه سیستمهای پیشنهادی در بهره برداری از منابع و منافع دریای خزر و رفع چالش های انی حوزه به طور کامل مورد موافقت کشورهای ساحلی قرار نگرفته است. نگارنده با استفاده از اطلاعات، اسناد و دیدگاههای موجود سعی دارد راه حل جدیدی را مطرح سازدتا این مساله و چالش پیش رو این کشورها برطرف گردد و در مسیر نیل به افق پیشرفت آینده به کمک جمهوری اسلامی ایران آید .
بیان مساله و ارتباط آن با الگوی پایه پیشرفت کشور
مقاله حاضر به طور مشخص با توجه به سند پیشرفت جمهوری اسلامی ایران به ارائه تدابیر و راهکارهای در راستای افزایش قدرت ملی با توجه به پیش نویس الگوی پیشرفت در حوزه ی سیاست خارجی ،دفاعی و امنیتی را ارائه می نماید که در تبیین الگوی پیشرفت آینده ی جمهوری اسلامی و رسیدن به افق مطلوب مورد نظرمیتواند مورد استفاده قرار گیرد.که در همین راستا بررسی ژئوپلیتیک خزر و چالش ها و ظرفیت های این حوزه و تبیین دیدگاه ها و رفتارهای کشورهای این حوزه است مورد توجه قرار میگیرد تا هدف اصلی تحقیق که راهکار های پیش روی جمهوری اسلامی در حل این چالش ها و بهره مندی بهتر از منطقه است ،تبیین گردد.
دریای خزر
دریای خزر دارای موقعیت جغرافیایی خاصی که پس از فروپاشی شوروی سابق،اکنون ایران، روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان کشورهای هم جوار این دریا هستند.از دیدگاه حقوق بین الملل دریاهای بسته است که وجود منابع سرشاری از جمله نفت و گاز ، ذخایر معدنی و ماهی های کمیاب خاویار بر اهمیت این دریای بسته افزوده است. - بریمانی، 1380 ، - 3 این دریا از شرق به جمهوری ترکمنستان، از شمال به قزاقستان، از غرب به آذربایجان، از جنوب به ایران و از شمال غرب به روسیه محدود میشود.
در زمانهای گذشته به نامهایی چون خاوالینسکی - در روسیه سابق - دریای هیرکانیان - در ادبیات عرب - ، دریای جرجان، دریای طبرستان، بحر مازندران، بحر جرجان، بحر آبسکون و بحر قانیا - در ایران - نامیده میشده است. در حال حاضر در سطح جهانی با نام کاسپین و در ایران با نام دریای مازندران یا خزر شناخته میشود گرفته شده که در قرن پنجم قبل از میلاد در » خزرها « نام خزر از نام طایفه ای به نام کرانه جنوبی این دریا زندگی میکردند.
دریاچه خزرتقریباً با 400 هزار کیلومتر مربع مساحت بزرگترین دریاچه روی کره زمین است. حجم کل آب آن 66960 کیلومتر مکعب و سطح آن نسبت به آبهایآزادتقریباً 28 متر میباشد. طول دریای خزر از شمال به جنوب در حدود 1200 و عرض متوسط آن 300 کیلومتر میباشد. طول خطوط ساحلی دریای خزر 6400 کیلومتر که 992 کیلومتر آن، از آستارا تا دهانه رودخانه اترک مربوط به سرزمین ایران است.
