بخشی از مقاله
1 مقدمه
تا مدتهای مدیدی این تصور در ذهن بشر وجود داشت که آب دریاها و اقیانوسها آنقدر گسترده است که میتوان از میزان مواد آلوده کننده آن چشمپوشی نمود . اما امروزه این مساله با توجه به اثرات مستقیم و غیر مستقیم آلودگی آب دریاها به زندگی انسان بسیار جدیتر مطرح میباشد . [11] آلودگیهای محیطهای آبی و دریایی در اثر عوامل مختلفی شکل میگیرند که یکی از مهمترین این عوامل نفت و مسائل مربوط به آن میباشد . [10 ]
دریاچه خزر با مساحت 400 هزار کیلومتر مربع بزرگترین دریاچه روی کره زمین است، وسعت آن بیش از 5 برابر دریاچه سوپریو، یکی از بزرگترین دریاچههای جهان در آمریکا میباشد . [2 ] از این رو خزر به علت بزرگ بودن آن به عنوان دریا شناخته شده است. همچنین دریای خزر در محل تلاقی خاورمیانه، اروپا و آسیا، در منطقههای بسیار پر اهمیت و استراتژیک قرار دارد . این دریا به علت داشتن جزایر ، تالاب ها ، خلیج ها و مصب رودخانه های مختلف و به واسطه ارزش های زیستگاهی برای گونه های کمیاب و ویژگی های تنوع زیستی منحصر به فرد خود از اهمیت اکولوژیکی به سزایی برخوردار است . کشور ایران به دلیل داشتن مرزهای گسترده دریایی در شمال و جنوب در معرض خسارات زیست محیطی و اقتصادی ناشی از تردد کشتی ها و انتقال آب توازن آنها قرار دارد . در حال حاضر اگرچه خطرات بیساری محیط زیست دریای خزر را تهدید میکند اما آلودگی حاصل از حمل و نقل مواد نفتی از بقیه تاثیرگذارتر است. به گونهای که باعث نگرانیهای جدی دراین زمینه شده است . امروزه بخش حمل ونقل نیز به عنوان یکی از آلوده کنندهترین بخش های اقتصادی میباشد که آثار و تبعات زیانآور آن در بخشهای مختلف به اقتصاد ملی زیان وارد میکند . ورود نفت به دریا میتواند از طریق تراوشهای طبیعی نفت و گاز و جریان رودخانهها و یا توسط انسان از طریق فعالیتهای کشتیرانی و حفاری صورت گیرد . از میان تمامی منابع آلودگی نفتی، حوادث مربوط به نفتکشها و یا انفجار چاههای نفت، از جمله خطرناکترین آنها میباشد که در مدت زمان کوتاهی باعث فاجعه میشوند . در این میان نفتکشها و لولههای انتقال نفت و گاز مهمترین و متداولترین روشهای انتقال منابع هیدروکربن میباشند . انجام عملیات با اندکی سهلانگاری و نیز ناآگاهی یا آگاهی نادرست از شرایط اقلیمی، تهدیدات زیان بار زیست محیطی وجبرانناپذیری به همراه خواهد داشت . توجه به ویژگیهای منحصر به فرد هر محیط آبی، پیش از انجام عملیات لوله گذاری در بستر دریا، آگاهی از شرایط فیزیکی وشیمیایی ، زمینشناسی ، اقلیمی و زیست محیطی مناطق مورد نظر لازم و ضروری است. خوردگی لولههای نفت و گاز در بستر دریا، فرسودگی آن و از بینرفتن پوششهای حفاظ لولههای فلزی در محیط دریایی میتواند باعث نشت نفت و گاز در اکوسیستمهای آبی شود .
×
.2 اهمیت دریای خزر و حفظ محیط زیست آن
دریای خزر به لحاظ تاثیر بر شرایط آب و هوای مناطق هم جوار و با برخورداری از جزایر ، تالاب ها ، خلیج ها و مصب رودخانه های مختلف و زیست گاهی منحصر به فرد ، اهمیت بوم شناختی (اکولوژیک) به سزایی دارد. [5]
در اهمیت این دریاچه همین بس که از نظر اقتصادی دارای دو نوع طلای سیاه نفت و خاویار می باشد . منابع آبزیان این دریا برای کشورهای مجاور آن اهمیت حیاتی دارد . متوسط صید آبزیان سالانه حدود 600 هزار تن است که یک موقعیت ممتاز محسوب میشود . . [7 ] به علاوه این دریا محل طبیعی با ارزشترین آبزیان یعنی ماهی خاویاری است که اهمیت خاصی در سطح جهان دارد. 90 درصد خاویار جهان یعنی سالانه بیش از 700 تن از این دریا استحصال میگردد.[3] فلات قاره دریای خزر همچنین حاوی مقادیر عظیمی ذخایر انرژی ( نفت و گاز) میباشد که در قسمت بعد آمار و ارقام مربوط به آن آورده شده است .
.3 منابع نفت دریای خزر
تاریخچه بهرهبرداری از منابع دریای خزر به قدمت تاریخی استحصال نفت است. منطقه دریای خزر دارای ذخایر تایید شده نفت با برآورد 17 تا 33 میلیارد بشکه است که در حد پایین قابل قیاس با قطر و درحد بالا قابل قیاس با ایالات متحده است. در سال 2002 تولید نفت منطقه به حدود 1/6 میلیون بشکه تولید در سال 2010 به3 تا 4/9 میلیون بشکه در روز برسد که بیش از تولید سالیانه ونزوئلا، بزرگترین تولیدکننده آمریکای لاتین میباشد . برای اطلاعات بیشتر دراین زمینه جدول شماره 1 را مشاهده کنید. رشد تولید نفت از 1992 به این سود با افزایش بیش از 70 درصد ، در درجه نخست در کشورهای آذربایجان و قزاقستان صورت گرفته است [7] و . [8 ]
جدول شماره : 1 میزان ذخایر و تولید نفت کشورهای دریای خزر [7]و [8]
ذخایر (میلیارد کشور ذخایر تایید شده نفت بالقوه کل
بشکه ) کمترین بیشترین
کمترین بیشترین
آذربایجان 7 12/5 32 39 44/5
ایران 0/1 15 15/1
قزاقستان 9 17/6 92 101 109/6
روسیه 0/3 7 7/3
ترکمنستان 0/5 17 38 38/5 29/7
کل 17/2 32/8 186 302/2 217/8
تولید کشور 1992 2002 2010
(هزار بشکه در کمترین بیشترین
رور) 789 1140
آذربایجان 222 318 789 1140
ایران در دسترس نیست
قزاقستان 530 939 1617 2400
روسیه در دسترس نیست
ترکمنستان 110 184 374 964
کل 928 1593 3135 4894
.4 علل آلودگی نفتی و اثرات آن
آلودگی نفتی در دریای خزر گاهی به واسطه حفاری نفتی ، اکتشاف منابع جدید و سرریز نفت از چاهها به دریاها ایجاد میگردد. [3]
اصولا در عملیات لرزهنگاری برا شناسایی لایههای ژئوفیزیک بستر زمین جهت یافتن مخازن نفت و گاز از امواج صوتی با شدت زیاد و فواصل نزدیک به هم استفاده میشود که نه تنها در شعاع ده متری از محل انفجار موج از بین رفتن ماهیان و پلانکتون ها میشود، بلکه در فواصل دورتر باعث تغییر مسیر مهاجرت ماهیان میگردد و سر و صدای ناشی از این عملیات اثرات سوء بر مراحل رشد ماهیان از قبیل زمان بلوغ، جفتیابی و تخمریزی دارد. در بررسی عملیات لرزهنگاری بر روی آبزیان دریای خزر که در سال 1370 در منطقه جنوب شرقی دریا انجام گرفت کاهش شدید گوشت و خاویار ماهیان خاویاری کاملا مشهود بوده است . حتی پیش از عملیات حفاری هزاران کیسه سیمان که برای تثبیت دهانه مته در کف دریا ایجاد میشود و همچنین گل و لای ایجاد شده در عملیات حفاری میتواند باعث بروز مشکلات زیست محیطی برای آبزیان آن ناحیه از دریا شود [6]
نفتکشها و لولههای انتقال نفت و گاز مهمترین و متداولترین روشهای انتقال منابع هیدروکربن میباشند . انجام عملیات با هر دو روش یاد شده با اندکی سهلانگاری ونیز ناآگاهی یا آگاهی نادرست از شرایط واقعی، تهدیدات زیستمحیطی و جبرانناپذیر به همراه خواهد داشت. خوردگی لولههای انتقال نفت و گاز در بستر دریا، فرسودگی آن و از بینرفتن پوششهای حفاظ لولههای فلزی در محیطهای دریایی میتواند باعث نشست نفت و گاز در اکوسیستمهای آبی شود. [4]
البته وجود پالایشگاهها در نوار ساحلی نیز از دیگر علل آلودگی نفتی میباشد. [9] از میان تمام منابع آلودگی نفتی، حوادث مربوط به نفت کشها و یا انفجار چاههای نفت از جمله خطرناکترین آنها میباشد که در مدت زمان کوتاهی باعث فاجعه میشوند. به عنوان نمونه در سال 1971، حریق در یکی از چاههای نفت دریای خزر، آلودگی وسیعی به دنبال داشت [3]
طی ده سال گذشته حدود 100 میلیون تن نفت از بستر دریای خزر استخراج شده است که حدود یک میلیون تن آن متاسفانه با آب دریا مخلوط شده است. در اواسط زمستان 1374 یک هزار تن نفت خام از یک خط لوله انتقال نفت از طریق رودخانه ولگا به دریای خزر نشت پیدا کرد. پیرو این حادثه مسئولان محیط زیست ضمن هشداری اهالی منطقه را از خوردن ماهیان این رودخانه برای مدتی منع کردند. تنها از طریق رودخانه کورا در آذربایجان سالانه 75 هزار تن مواد معلق نفتی و آفت کش وارد دریای خزر میشود و محققان اعلام کردهاند تا شعاع 70کیلومتری اثری از فیتوپلانکتونها مشاهده نمیشود. سالانه 200 هزار تن قیر، 100 هزار تن قطران وارد دریای خزر میگردد. محققان در شهر اکوتاو قزاقستان اعلام میکنند که در بعضی از مناطق دریای خزر تا 11 برابر بیش از حد قابل تحمل موجودات زنده آلوده به مواد نفتی هستند. . [6] ارتفاع رسوبات نفتی تهنشین شده در مناطق ساحلی آذربایجان به بیش از 5 متر میرسد.. [3 ] جدول شماره 2 میزان آلودگیهای نفتی را در سال 1988 نشان میدهد [9].
