بخشی از مقاله
چکیده
در قصاید خاقانی در کنار واژگان و اصطلاحات و ترکیبات سخت و دشوار ، گاه کلماتی وجود دارد که یابرساخته شاعر و بدیع و نو است و یا در متون دیگر کم تر به کار رفته است . این کلمات از گونه واژگان دشوار نیستند که براي دریافت معنی آنها قطعاً نیاز به مراجعه به فرهنگ لغت باشد ، اما به همان دلیل نو و بدیع بودن ، دریافت معنی صحیح این کلمات نیاز دارد به تأمل و دقت کافی در : ساختمان واژه و ترکیب ، دیگر اجزاي بیت ، ارتباط معنایی ابیات قبل و بعد در محور عمودي و حدس معناي احتمالیِ کنایی و مجازي واژه از معناي صریح و مستقیم آن . در این مقاله سعی شده معناي صحیح ترکیب وصفی »زنبوران خون آلوده« در این بیت از قصیدة ترسائیه:
»برآرم زین دل چون خان زنبور چو زنبوران خون آلوده غوغا«
- که به زعم نگارنده در شرح ها و گزیده هاي اشعار خاقانی مورد رجوع صحیح ذکر نگردیده- ارائه گردد .
کلید واژه ها : زنبوران خون آلوده، قصیدة ترسائیه، شرح و گزیده ، واژة برساخته .
مقدمه :
خاقانی در قصیده پردازي شاعریست دشوارپسند و دشوارگوي1 که شعرش از جنبه هاي ظرایف بلاغی ، مفردات واژ گان و ترکیبات ، اصطلاحات علمی و فنّیِ آن دوران و حوزة معنا و مفهوم قابل تأمل و دقّت بسیار است . به این دلیل از دیرباز تا کنون شرح کامل یا یرخی از قصاید او مورد نظر اهل ادب و شعر بوده است.2 هنگام شرح و توضیح ابیات او، علاوه بر در نظر داشتن نکات بلاغی و آگاهی از معناي واژگان و ترکیبات و اصطلاحات،گاه نیز به واژ ه یا ترکیبی برمی خوریم که سخت و دشوار نمی باشد و نیاز به مراجعه به فرهنگ هاي لغت نیست ، اما در بافت کلام و یا در ترکیب با کلمه اي دیگر، معناي چندان ساده و زودیابی ندارد و شاعر از آن معناي خاصی اراده کرده است که در سابقه زبان و شعر فارسی رایج نیست و یا چندان رواجی نداشته و ندارد.
بحث وبررسی :
یکی از قصاید بسیار فنّیِ خاقانی قصیدة ترسائیه است با مطلع :
فلک کژروتر است از خط ترسا مرا دارد مسلسل راهب آسا - دیوان خاقانی، - 23
دلیل شهرت قصیدة مذکور به ترسائیه کاربرد فراوان اصطلاحات مربوط به آیین ترسایی در زمان شاعر بوده است و همان طور که در یادداشت شمارة 2 این مقاله ذکر شده ، شرح این قصیده از دیرباز تا کنون مورد توجه ادیبان بوده است . بدیهی است به دلیل وجود اصطلاحات قدیمیِ مربوط به آیین عیسوي و دیگر واژگان و تعبیرات و اصطلاحات علمی ،و اختلاف نظر اهل لغت و ادب در معنا و توضیح آنها و نیز برخی پیچیدگی هاي لفظی و نکات بلاغی دیگر ، در شرح و توضیح بعضی ابیات میان شارحان اختلاف نظر است که البته موضوع این مقاله پرداختن به این اختلاف دیدگاه ها نیست .
موضوع این مقاله بررسی بیتی از این قصیده است که در آن واژه و یا اصطلاح سختی به کار نرفته ، اما ترکیب وصفیِ نو و بدیعی - زنبورانِ خون آلوده - شاعر به کار برده است که در فرهنگ هاي لغت معمول و در دسترس به آن اشاره نشده و نظر شارحان در بارة معنی این ترکیب و بیت مورد نظر نیز متفاوت است : برخی از ایشان هنگام ارائه معنی بیت عین آن ترکیب را ذکر کرده و گویا به نظر ایشان نیاز به توضیح معناي آن نبوده و یا بیت را ساده انگاشته و شرح و توضیحی راجع به آن نداده اند. گروه دیگر که در صدد توضیح معنی این ترکیب وصفی برآمده اند به حدس و گمان و با تردید معنایی را پیشنهاد داده اند و بالطّبع میان ایشان اختلاف نظر است . بیت مورد نظر اینست :
برآرم زاین دل چون خان زنبور چو زنبوران خون آلوده غوغا - همان، - 24
در پا نویس دیوان نسخه بدلی راجع به مصراع دوم بیت که محل بحث ماست ذکر نشده و تنها در بارة واژة»خان« در مصراع اول ضبط دو نسخه بدل ذکر شده3 که تأثیري در معناي پیشنهادي ما ندارد .»بزم دیرینه عروس« این قصیده را نداشت و در »ارمغان صبح« و » گزیدة اشعار خاقانی انتخاب و شرح دکتر عباس ماهیار« نیز توضیحی در بارة بیت مورد بحث نیامده است .دکتر کزّازي زنبور خون آلود را کنایه از زنبور سپاهی می داند که کندو را در مقابل تهاجم زنبوران درشت حفاظت می کند : » از دلی که همچون خانه زنبور پاره پاره و رخنه رخنه شده است ، مانند زنبوران خون آلود ناله ها برمی آرم و هنگامه اي می سازم ... زنبوران خون آلود کنایه اي از گونه ایما می تواند بود از زنبوران سپاهی که کندو را در برابر زنبوران درشت که بدان هجوم می آورند ، پاس می دارند - «. سوزن عیسی ، - 36-35
بر این نظر چند ایراد وارد است : اول اینکه ذکر نشده در کدام فرهنگ لغت یا متن فارسی زنبور خون آلود کنایه از زنبور سپاهی است ؟ و اگر گزارشگر محترم خود حدس زده اند که زنبور خون آلود در این بیت می تواند کنایه از زنبور سپاهی باشد ، باید اشاره می کردند که این تعبیر، حدس و نظر ایشان است . نکته دیگر اینکه در بیت سخن از تهاجم زنبوران درشت نیست ، اگر چه از وظایف زنبوران سپاهی مقابله با زنبوران درشت و یا دیگر حشرات و متجاوزان به کندو است ، اما تا آنجا که دیده ایم و شنیده ایم هرگاه کندوي زنبوران مورد هجوم واقع شود همه زنبوران ، اعم از زنبور کارگر و سپاهی و غیره به دفاع و محافظت می پردازند .
در کتاب »گزارش دشواري هاي دیوان خاقانی« این بیت شرح و توضیح نشده است.دکتر زرین کوب در بارة ترکیب وصفی »زنبور خون آلود« در بیت مورد نظر، باتردید، نوشته است: »خون آلود به معنی آلوده به خون است و در اینجا ظاهراً مراد زنبورانی است که با یکدیگر جنگ خونین کرده باشند.« - دیدار با کعبه جان، - 72دکتر سجادي در گزیدة خود آورده است: »دل خود را از جهت سوراخ سوراخ بودن به لانه زنبور و فریاد و غوغاي خود را به زنبوران خون آلود تشبیه کرده است.« - گزیدة اشعار خاقانی، - 134 همان طور که می بینیم ایشان هیچ اشاره اي به معنی ترکیب وصفیِ »زنبوران خون آلوده« نکرده اند . اما در فرهنگ لغات و تعبیرات با شرح اعلام و مشکلات دیوان خاقانی شروانی که فراهم آورده اند نوشته اند:» زنبور خون آلود – ظاهراً زنبور سرخ است «. - جلد1، - 736و در ادامه بیتی از خاقانی را شاهد آورده مبنی بر اینکه زنبور سرخ ، زنبور کافر نیز خوانده می شده است :
نام من چون سرخ زنبوران چرا کافر نهی نفس من چون شاه زنبوران مسلمان آمده - همان، - 737
در لغت نامه دهخدا ذیل زنبور سرخ آمده است : »گونه اي زنبور که اززنبورهاي زرد درشت تر است و طول اندامش تا 3 سانتیمتر می رسد و بیشتر در حفره هاي پوسیدة تنه درختان و شکاف دیوارها لانه دارد. نیش
