بخشی از مقاله
چکیده
این مطالعه با هدف بررسی تعیین رویکرد مذاهب اسلامی به منابع بیت المال و مصرف ان در اسلام منظر فقه انجام شده است.به نظر می رسد با گذشت زمان بین منابع درآمدی بیت المال با آنچه در صدر اسلام وجود داشته است تفاوتهایی ایجاد شده است. روش انجام پژوهش از نوع تحلیلی توصیفی می باشد. یافته های مطالعه نشان می دهد که به طور کلی درآمدها و مصارف بیت المال در فقه مذاهب اسلامی با اندکی تغییر در نحوه و نوع آن در مصرف بر یک نوع استوار است.
در مواردی چون خمس و زکات عموما به دلیل استنادات قرآنی همه اتفاق نظر دارند و در مابقی موارد تفاوتی در مصرف و کسب آن در میان فقهان سنی و شیعه وجود دارد. مصارف بیتالمال مصارف خاصّ خود را دارند، از جمله زکات و خمس ، و برخی دیگر مال عمومی مسلمانان اند و مصرف خاصّی برای آنها تعیین نشده و به حسب مصالح عمومی مصرف می شوند، همچون فی ء. ازینرو فقیهان اهل سنّت بیت المال را از جهت مصرف چهار نوع درنظر گرفته اند: زکات ، بیت خمس ، بیت اموال پیدا شده - مجهول المالک - و بیت فی ء. اموال مجهول المالک را تنها فقیهان حنفی مختص فقرا و گم شدگان بی سرپرست، و سایر فقیهانمختصّ مصالح عمومی و همانند فی ء دانسته اند.
مقدمه
مبحث بیت المال به عنوان رکن اقتصادی جامعه اسلامی مطرح شده است. این منبع درآمدی در اسلام براساس منابع و مصارفی تقسیم بندی می شود. در فقه امامیه و حنفی بیت المال را به عنوان املاک و هزینه ای می دانند که حاکم اسلامی برای حفظ سطح رفاه و امنیت جامعه مسلمین می تواند از آن استخراج کرده و منابع آن را به مصارف برساند. این مفهوم دارای گسترده بسیار متنوعی می باشد که براساس شرایط زمان توسط فقهای هر عصر مورد تحلیل و بازبینی قرار گرفته است اما به طور کلی مبانی این مفهوم در مبانی فقهی آن در مذاهب اسلامی ثابت مانده است. مهمترین منابع تامین بیت المال در اسلام را خراج، غنایم جنگی، جزیه، صدقات و زکات عامه می دانند.
این موضوع در فقه مولفه ای محوری محسوب می شود و چگونگی منابع و مصارف آن مورد بحث در بسیاری از زمینه های بحث علمی بوده است. بیت المال یک موضوعی نیست که تنها با رویکرد اقتصادی به بررسی آن پرداخته شود. مذاهب اسلامی در طی قرون گذشته و عصر حاضر با محوریت تشکیل حکومت اسلامی بوده اند و در این میان از بیت المال به عنوان محور تامین مخارج حکومت اسلامی در عصر حاضر استفاده می کنند. در هر دو رویکرد امامیه و حنفی موضوع بیت المال به صورت تفصیلی مورد بحث واقع شده است. با ظهور اسلام، رسول خدا از بیت المال به عنوان منبع اصلی تامین مخارج دولتی یاد می کرد. و منابع و مصارف آن را به عنوان یکی از راههای گسترش و توسعه حکومت اسلامی می داند. نمی توان بیت المال را تنها در زکات و خمس محدود دانست.
بیان مساله
به طور کلی موارد مصرف و تامین بیت المال در شرع مقدس اسلام بسیار گسترده نقل شده است از طرفی مقتضیات زمان، پیدایش شغل های جدید و تولیدات مبتنی بر افکار نیز نوعی جدیدی از محصولات را در جامعه مسلمین پدید آورده است که می تواند منابع جدید بیت المال محسوب شود. در ایران می توان از مهمترین منابع تامین بیت المال را معادن، ذخایر زیر زمینی و بخشی از مالیات دانست که در اختیار حکومت اسلامی قرار میگیرد این بخش از بیت المال برای بهبود سطح رفاه جامعه مسلمین خرج می شود.
در کنار آنها منابع سنتی بیت المال نیز وجود دارد که در شرع به آن توجه شده است. این مطالعه به دنبال بررسی منابع تامین درآمد و مصرف بیت المال در فقه مذاهب اسلامی است. چرا که هر بخشی از شرع مقدس اسلام با رویکردهای فقهی مورد تحلیل قرار می گیرد و این رویکردهای متفاوت سبب ایجاد دیدگاه ها و عملکرد های متفاوت در سطح جامعه مسلمین شده است. از این روی بررسی دیدگاه مذاهب اسلامی در این زمینه می تواند به تحلیل بهتر مصارف و منابع بیت المال در عصر حاضر کمک نماید.
اهمیت و ضرورت انجام پژوهش
با توجه به اینکه مالیات یکی از راههای درآمد دولت می باشد و در سالهای اخیر توجه ویژه ای به آن شده است، و از طرفی مالیات یکی از مهمترین راههای کسب درآمد دولت در هنگام مواجهه با مشکلات سیاست خارجی می باشد و اینکه مالیات به عنوان یک خراج اسلامی می تواند در نظر گرفته شود که مصارف بیت المال را شامل می شود. به عبارت دیگر از آنجا که مالیات و سایر منابع بیت المال در مذاهب اسلامی با کمی تفاوت با یکدیگر بیان شده اند و در برخی موارد استناد به آیات با تفاسیر متفاوتی ارجاع داده شده و برخی مذاهب گرایشات نزدیکی در عمده منابع بیت المال داشته اند می توان در نظر گرفت که بررس این موضوع از سوی مذاهب اسلامی می تواند نشان دهنده پختگی مباحث مطرح فقهی در بین فقهای اسلام باشد.
از طرفی دیگر نمی توان برخی قوانین را در کشورهای اسلامی تصویب کرد بدون آنکه مبنای دقیقی از عملکرد فقهی آنها داشت که این موضوع در کشور ایران تا حدود بسیار زیادی صدق می کند. و از آنجا که گسترده مفهوم بیت المال در مذاهب اسلام بسیار گسترده است لذا بررسی مفهوم بیت المال و منابع و مصارف آن در بین مذاهب اسلامی از اهمیت بسیار برخوردار است و بررسی این موضوع ضروری به نظر می رسد.
سوالهای پژوهش
-1 منابع فعلی درآمدی بیت المال در صدر اسلام چه تفاوتی دارد؟
-2 راههای مصرف بیت المال در عصر حاضر چه تناسبی با صدر اسلام دارد؟
-3 موارد درآمد بیت المال و هزینه کردن آن در فقه امامیه و اهل سنت چه تفاوتی دارد؟
پیشینه تحقیق
پژوهشی توسط ایزانلو و میر شکاری - 1390 - تحت عنوان "بیت المال و نقش آن در جبران خسارت" با هدف بررسی احتمال بیت المال و همچنین چگونگی پرداخت دیه ازبیت المال انجام گردید. این پژوهش بیان میکند که جبران خسارت وارده همواره به عنوان یکی از دغدغههای اصلی مسئولیت مدنی قابل طرح است.برای تضمین و تسهیل جبران خسارت،راهکارهای مختلفی توسط مقنن اندیشیده شده است.استادان حقوق برخی از مهم ترین این راهکارها را»ایجاد مسئولیت تضامنی،بیمه اجباری مسئولیت وصندوق تأمین خسارت«دانستهاند.بیگمان بر این موارد باید بیت المال را نیز افزود خصوصا درمواردی که مسئولیت مدنی پاسخگوی جبران خسارت نیست و عملا ناکارآمد است.
پژوهشی توسط حبیبیان - 1390 - تحت عنوان "منابع درآمدی بیت المال در اسلام: هر که بامش بیش برفش بیشتر؟" با هدف بررسی نگرشی نو و نه متأثر از مکاتب سرمایهداری به اقتصاد ناشی از بیت المال در اسلام پرداخت. نتایج این پژوهش به اهمیت تکیه نکردن به درآمد چشمگیر غنائم جنگی و در عوض تکیه برمنابع درآمدی دیگری که وصول آنهامنظم و مستمر بود اشاره دارد. پژوهشی توسط حقانی - - 1369 تحت عنوان "بیت المال از دیدگاه شیعه" با هدف بررسی مسایل مریوط به بیت المال از دیدگاه تشیع انجام گردید. نتایج این پژوهش نشان داد که وجوه بیتالمال منحصر به اموالی است که با عنوان خراج و مقایسه از اراضی فتح شده گرفته میشود و میتوان سهم سبیل االله را نیز بر آن اضافه کرد و چنین گفت که اموالی که بصورت اموال "فی" و "انفال" در فقه ملک دولت اسلامی یعنی امام وقت باضافه فیء مسلمانان و سهم مصالح مسلمین مجموعا منابع مالی بیتالمال را تشکیل می دهند.
زکات
» زکات به حق خدای تعالی اطلاق می شود که انسان به تهیدستان و بیچارگان می دهد یا به حاضر امید برکت یا تزکیه نفسی است که در آن وجود دارد یعنی رشد دادن نفس با خیرات و برکات یا بخاطر هر دو زیرا هر دو خیر و نیکی در آن موجود است - یعنی هم فزونی و برکت مال و هم تزکیه نفس و رشد آن - قرآن کریم زکات را یکی از منابع درآمدی بیت المال می داند که برای مصرف در راه فقرا استفاده می شود.
