بخشی از مقاله
چکیده:
نگاه فضائی و پایدار، از مبانی اولیه و اجتناب ناپذیر برنامه ریزي توسعه کالبدي شهرها می باشد. در راستاي این رویکرد، و بنا بر ضرورت هاي اجتماعی، اقتصادي و طبیعی، توسعه فیزیکی- کالبدي نسیم شهر مورد بررسی قرار گرفت. در همین راستا پژوهش حاضر جهت ارائه الگوي مناسب و پایدار توسعه فیزیکی شهر، در محدوده حریم قانونی، اقدام به شناسایی عوامل موثر در توسعه شهر و معرفی آنها به عنوان معیارهاي مورد بررسی در سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - نموده است.
روش تحقیق ترکیبی از روشهاي توصیفی- اسنادي، تحلیلی، علی و کمی است و از روش میدانی- اسنادي براي جمع آوري اطلاعات مورد نیاز استفاده شده است. نقشه نهایی حاصل از تجزیه و تحلیل GIS نشان میدهد که ظرفیت اکولوژیک و ملاحظات زیست محیطی اراضی کشاورزي اطراف شهر از یک سو و محدودیت هاي حاصل از شبکه هاي ارتباطی منطقه، کمی مساحت حریم، آرایش فضائی مسیلها و آبراهه هاي موجود از سوي دیگر، مزیت ها و یا موانع بزرگی براي توسعه فیزیکی این شهر محسوب میشوند.
با توجه به تلفیق لایه هاي وزن دار و ارائه نقشه خروجی حاصل از فرایند تجزیه و تحلیل GIS، اراضی واقع در حریم شهر براي توسعه فیزیکی پایدار طبقه بندي شدهاند. نهایتا اراضی داخل شهر که قابلیت توسعه دارند به عنوان اولویت اول، اراضی بلافاصل شهر که در طیف ارزش متوسط به بالا واقع شدهاند در اولویت دوم و اراضی منفصل شهر که در براي توسط داراي قابلیت هستند در اولویت سوم جهت توسعه پایدار فیزیکی- کالبدي نسیم شهر پیشنهاد می شوند.
-1 مقدمه:
-1-1 طرح مسأله: گسترش ناپایدار و آمایش نشده شهرهاي کشور باعث از بین رفتن اراضی کشاورزي، تداخل کاربري هاي ناسازگار با هم، رشد بدقواره شهرها و مشکلاتی از این قبیل شده است. خروج روزمره و غیر قابل برگشت سطح وسیعی از اراضی کشاورزي از چرخه تولید کشاورزي مبین این موضوع است. بر اساس یک تحقیق در 46 سال گذشته مساحت اراضی تغییر کاربري یافته در اطراف کلان شهرهاي تهران، کرج، تبریز، اهواز، شیراز و مشهد بطور متوسط در هر سال به ترتیب برابر با 1540، 550، 180، 525، 710 و 760 هکتار بوده است - مومنی،. - 5 :1384 میزان این تبدیل و تخریب ها در اطراف زاینده رود و در واحد هیدرولوژیک برخوار- اصفهان در طی 80 سال گذشته به 38 هزار هکتار میرسد که حدود %82 آن اراضی قابل کشت و حاصلخیز بوده است.
بطور قطع ادامه این تعارضات و تقابلات بین کاربري هاي مختلف، فرجام نگران کننده اي براي انسانها، حوضه هاي آبی، زیست بومها، سکونتگاهها و نهایتاً تمدن هاي ریشه دار ایرانی در بر خواهد داشت. مطالعات جامع و فراابعادي و نیز نگرش فضائی- زمانی در مطالعات جغرافیائی راهگشا و ساماندهنده معضلات و آشفتگی هاي محیطی و شهري میباشد - قیومی و همکاران، . - 13 :1388 با توجه به موارد بیان شده گسترش روز افزون شهرها به تخریب اراضی کشاورزي و باغات اطراف شهر منجر شده است این مساله به صورت برجسته تري در شهرهاي اطراف تهران و به ویژه در نسیم شهر مطرح می باشد زیرا اکثر زمین هاي بلافاصل نسیم شهر را اراضی مرغوب کشاورزي تشکیل داده است.
-2-1 اهمیت پژوهش: رشد و توسعه فیزیکی شهرها در جهت افقی و گسترش مداوم ساخت و سازهاي شهري، از بین مزارع کشاورزي و باغات اطراف شهر به همراه افزایش مهاجرت ها و توزیع نامناسب کاربري ها، خطرات زیست محیطی را به دنبال داشته است - مظفري، . - 11 :1387 بنابراین برنامه ریزي و کنترل توسعه فیزیکی شهرها جهت حفظ تعادل و توازن زیست- محیطی و توسعه پایدار شهري اهمیت ویژه اي می یابد.
-3-1 سوابق پژوهش: در راستاي موضوع تحقیق حاضر پژوهش هایی جهت کنترل و تعادل بخشی توسعه شهرها و آمایش بهینه آنها انجام شده که نمونه هایی از این پژوهش ها در ذیل ذکر می شود:
- سرور - : - 1383 با استفاده از فرآیند تحلیل پایگانی توسعه شهري میاندوآب را بررسی مینماید. وي ابتدا از بین 12 مکان پیشنهادي، 4 مورد را انتخاب و با بهره گیري از مدل AHP، مکان شماره 2 را به عنوان بهترین محل مشخص می کند.
- مظفري و اولی زاده - : - 1387 به بررسی وضعیت فیزیکی شهر سقز و تعیین جهات بهینه توسعه آتی آن پرداخته اند. و در نهایت جهت توسعه آتی شهر، اراضی شرقی و جنوبی شهر را به عنوان فضاي مناسب پیشنهاد کرده اند.
- پوراحمد و همکاران - : - 1382 به بررسی روند و الگوي توسعه شهر سنندج با استفاده از GIS و RS پرداختهاند. در این پژوهش به چگونگی توسعه شهري سنندج با توجه به ابعاد مختلف جغرافیایی و محیطی پرداخته شده است و در نهایت الگوي مناسب توسعه شهري از طریق مکان یابی پهنه 12 کیلومتر مربعی در شمال غرب سنندج ارائه شده است.
- کرم - : - 1383 به تحلیل تناسب زمین براي توسعه کالبدي در محور شمالغرب شیراز با استفاده از رویکرد ارزیابی چند معیاري - - MCE در محیطGIS پرداخته است. در این پژوهش توسعه کالبدي شیراز بر پایه پنج معیار - شیب، جنس، قابلیت زمین، فاصله با شهر و فاصله با راههاي اصلی - ارزیابی و نقشه تناسب زمین در محدوده مذکور تهیه شده است.
-4-1 اهداف پژوهش:
- بکارگیري سیستم اطلاعات جغرافیایی - - GIS در توسعه فیزیکی-کالبدي پایدار شهرها
- شناخت راه کارهاي دستیابی به توسعه فیزیکی پایدار شهري
- ارائه یک مدل مناسب در مورد گسترش فیزیکی پایدار شهر، همراه با راه حلهایی در جهت توسعه بهینه و آتی شهر
- ارائه راهبردهاي اجرایی براي توسعه متناسب با محیط طبیعی شهر با بهره گیري از روش روي هم گذاري لایه هاي مختلف اطلاعاتی
- شناخت جهات توسعه و گسترش نسیم شهر در راستاي اصول و مبانی توسعه پایدار شهري
- شناخت توانمندي ها و محدودیت هاي توسعه فیزیکی نسیم شهر
-5-1 مواد و روش پژوهش: در این پژوهش، جهت بررسی و تحلیل گسترش نسیم شهر ترکیبی از روشهاي توصیفی- اسنادي، تحلیلی، علی و کمی استفاده شده است. و جهت جمع آوري اطلاعات مورد نیاز از روش میدانی - اسنادي استفاده شده است. اطلاعات جمع آوري شده در سیستم GIS ذخیره شده و سپس اطلاعات ذخیره شده تجزیه و تحلیل گردیده و مکان ها و جهت هاي مناسب براي توسعه فیزیکی نسیم شهر پیشنهاد گردیده است.
-6-1 محدوده پژوهش: نسیم شهر یکی از شهرهاي مجموعه شهري استان تهران و شهرستان رباط کریم است، جمعیت این شهر طبق سرشماري سال 1385 برابر با 135846 نفر می باشد - . - www.sci.org.ir حریم نسیم شهر به عنوان محدوده پژوهش در نظر گرفته شده است.
-2 اشکال توسعه فیزیکی شهر: توسعه در حالت کلی خود به سه شکل صورت می گیرد:
-1-2 توسعه متصل به شهر
-2-2 توسعه منفصل با فاصله اي که امکان اتصال به آن در محدوده زمانی مشخص متحمل باشد.
-3-2 توسعه منفصل با فاصله اي که امکان اتصال به آن در محدوده زمانی مشخص متحمل نباشد - . - Listokin, 2002,19 محدوده اي را که توسعه متصل و منفصل در آن شکل می گیرد، می تواند در حوزه نفوذ مستقیم شهرها باشد، زیرا توسعه هاي واقع شده در خارج از این محدوده، در واقع توسعه هاي مستقل و یا متکی به دیگر نقاط رشد منطقه است - هوشیار،. - 26 : 1381
-3 معیارها و ضوابط توسعه فیزیکی شهر:
- تامین موازین ایمنی، بهداشت، رفاه و محیط سالم، حق انتخاب و قابلیت تحرك و انعطاف کالبدي شهر.
- بهبود کیفیت ساختمانی و در نهایت بهبود سیماي شهر.
- قابلیت تطبیق کالبد شهري با احتیاجات و نیازهاي آتی.
- تنظیم برنامه هاي صحیح براي مراحل مختلف توسعه شهري . - Shade,2004, 16 -
- امکان حداکثر استفاده از خصوصیات طبیعی با تهیه طرح ها.
- تهیه برنامه جهت شناسایی و حفاظت آثار باستانی.
- پیش بینی امکانات اقتصادي لازم جهت توسعه و کارایی تاسیسات و تجهیزات شهري.
- پیش بینی ایجاد تسهیلات در سیاست دولت در امر تجدید توسعه - . - Buzbee, 2004: 52
- توجه به عوامل و عناصر اقلیمی و بوم شناختی منطقه مورد مطالعه و شرایط محیط زیست فیزیکی آن - . - Beer, 1990: 37
-4 بررسی روند توسعه فیزیکی نسیم شهر: نسیم شهر به دلیل نرخ رشد جمعیتی بالا موجب نارسایی در تأسیسات و خدمات زیر بنایی گردیده است بطوري که جمعیت شهر در طی سرشماریهاي 1365 تا 1385 بیش از 10 برابر شده است - . - www.sci.org.ir سرعت رشد جمعیت در این شهر مانند دیگر شهر هاي منطقه موجب توسعه بدون برنامه گردیده است.
