بخشی از مقاله
مقاله بررسی جایگاه سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS )در برنامه ریزي و محیط زیست شهري
چکیده:
توجه به برنامه ریزي محیط زیست جهت استفاده شایسته و پایدار از جمیع امکانات سرزمین و پیشگیري از بحران هاي محیط زیستی محتمل، یکی از موضوعات جدیدي است که در سالهاي اخیر مورد توجه مدیران دولتی قرار گرفته است.
برنامه ریزي براي ایجاد تعادل و توازن در محیط زیست مناطق و تجهیز کانون هاي توسعه از طریق گسترش ظرفیت هاي زیر بنایی و تولیدي محیط با توجه به قابلیتها، شرایط و ملاحظات زیست محیطی به عنوان یکی از خط مشی هاي مهم توسعه اقتصادي مناطق مختلف کشور، توصیه شده است. بسیاري از روشها و ابزارهاي برنامه ریزي شهري و محیط زیست براي حصول شهرها و محلاتی پایدارتر به سوي تهیه طرحها در مقیاس محلی گرایش یافته اند لذا وجود اطلاعات جغرافیایی دقیق، مطمئن و بهنگام و نیز مدیریت بهینه آن ها ضروري بوده و چاره اي جز استفاده از ابزارها و تکنولوژي هاي نوین ماشینی در تأمین آنها وجود ندارد، سیستم اطلاعات جغرافیایی((GIS یکی از این ابزار ها است. این ابزار زمینه اي را فراهم می آورد تا مدیران شهري بتوانند با صرف هزینه کم و در زمان کوتاه بهترین تصمیم را در خصوص مدیریت محیط زیست شهري اتخاذ نمایند. سیستم اطلاعات جغرافیایی امروزه جهت سازماندهی، جمع آوري و تجزیه و تحلیل اطلاعات در شهرهاي کوچک و بزرگ در امور شهري و در نهایت به منظور مدل کردن مدیریت شهري استفاده می شود. در این مقاله به کاربرد هاي GIS در بحث مدیریت محیط زیست شهري و افزایش بهره وري آن پرداخته می شود.
کلمات کلیدي: مدیریت- برنامه ریزي شهري - محیط زیست GIS-
مقدمه
توسعه شهرها و جابجایی جمعیت از مناطق روستایی به شهرها یک پدیده جهانی است، به طوري که حتی مراکز جمعیتی کوچک و محدود نیز در قرن حاضر به سرعت در حال تغییر به شهرهاي بزرگ می باشند و سرعت تغییر اراضی طبیعی به زمین هاي شهري کاملا ملموس است. رشد بی رویه جمعیت شهري و افزایش مهاجرت به شهرها و توسعه هاي شهري بدون برنامه ریزي منجر به ساخت و سازهاي بدون برنامه ریزي، گسترش مهار نشدنی شهرها و تغییرات فراوانی در ساختار فضایی شهرها و از کنترل خارج شدن آنها گردیده است. از آنجا که توسعه شهرها یک فرآیند اجتناب ناپذیر است، بدین منظور سیستم اطلاعات جغرافیایی با فراهم کردن و بروز رسانی داده هاي لازم قادر است در بهبود و ارتقاء مدیریت و برنامه ریزي توسعه شهري و دستیابی به اهداف توسعه پایدار و در نهایت ایجاد یک مدیریت پایدار شهري نقش شایانی ایفا نماید.
این مقاله با هدف تاکید بر کاربردهاي مهم GIS در مدیریت و برنامه ریزي پایدار شهري ارئه شده است. دسترسی و
1
استفاده از اطلاعات بهنگام و قابل اطمینان یکی از عوامل مهم و حساس در امر تصمیم گیري، مدیریت و برنامه ریزي بهینه در سطوح مختلف یک جامعه می باشد. پیچیدگی مسائل و امورات شهري و نیاز به اطلاعات متنوع جهت مدیریت و برنامه ریزي شهري و تنوع این اطلاعات در این راستا و در عین حال عدم بکارگیري یک سیستم اطلاعات مکان مرجع به عنوان سامانه اطلاعاتی براي تصیصم سازي و تصیم گیري در فرآیند شناسایی، ارزیابی، نگهداري و حفاظت از این اطلاعات منجر به تصمیم گیري هاي خودسرانه و بدون اتکا به اطلاعات می شود. علی رغم اهمیتی که بهره گیري از سیستم هاي GIS در فرآیندهاي تصمیم سازي و تصمیم گیري دارند، این مهم در مدیریت شهري کشور ما نه تنها در بسیاري از شهرهاي میانی و کم جمعیت مورد غفلت واقع شده است، بلکه در کلان شهرهایی هم که از دهه 1370 در پی پیاده سازي سیستم مذکور برآمده اند در نتیجه عدم توجه به ظرفیت ها و ساختار مدیریت شهري ایران تقریبا موفق عمل نکرده است. امروزه رشد و توسعه شهرها علاوه بر اینکه در امنیت و رفاه شهروندان نقش داشته، نارسایی هایی نیز در زندگی شهروندان بخصوص از نظر اقتصادي و اجتماعی و زیست محیطی به وجود آورده است، که در بسیاري از این موارد این نارسایی ها به صورت مسائل حاد جلوه گر شده است. شهرهاي بزرگ با توسعه لجام گسیخته خود، مدیریت شهري را در ارائه خدمات با مشکل مواجه ساخته است. بر این اساس می توان گفت، امروزه کیفیت زندگی در شهرها با توجه به ساختار فضایی، کالبدي، پیچیدگی مناسبت ها و فعالیت هاي اقتصادي، اجتماعی، نیازهاي فزاینده فرهنگی و فراغتی شهروندان، بیش از هر دوره دیگري وابسته به خدمات شهري و ملاحظات محیط زیستی در این شهرها شده است. اهمیت کاربرد اطلاعات در مدیریت شهري و اجراي طرخ ها و قوانین و همچنین در برخورد با بحران هاي سیاسی اجتماعی و طبیعی بر کسی پوشیده نیست.
امروزه GIS ابزاري سودمند در تلفیق داده هاي مکانی و توصیفی می باشد که در زمینه هاي علمی گوناگون از جمله انواع برنامه ریزي و مدیریت ها مورد استفاده قرار می گیرد و موجب تسریع و تسهیل در عملکردهاي گوناگون به منظور دسترسی به نتایج مطلوب می گردد. کاربرد GIS در مطالعات شهري به وضوح قابل توجه است. یکی از اهداف مهم برنامه ریزان شهري در فضاهاي شهري مکانیابی فضاهاي خدماتی مناسب و کاربردي می باشد از این رو یکی از ابزارهاي توانمند در تعیین مکان فضاهاي خدماتی در مناطق شهري استفاده از سامانه ي اطلاعات جغرافیایی است. دلیل اهمیت استفاده ار این سامانه، پتانسیل آن در زمینه ي مدیریت داده هاي مکانی و پشتیبانی در تصمیم گیري هاي مکانی است. از جمله محورهاي مورد مطالعه ي GIS در برنامه ریزي شهري می توان به پیش بینی و برنامه ریزي انواع حوادث طبیعی و غیر طبیعی، مکانیابی براي توسعه، تعیین مکان هاي مناسب جهت اسقرار قضاهاي سبز شهري، مکان هاي مناسب جهت دفع زباله و ارزیابی زمین و امکانات آن اشاره کرد(حقگو و طیب زاده مقدم .(1390 بهره گیري از سامانه اطلاعات مکانی((GIS
و تحلیل داده هاي ماهواره اي و بهره گیري از فناوري سنجش از دور((RS نه تنها به عنوان ابزار شناسایی در این راستا تلقی می شود، بلکه قدمی فراتر از مرزهاي تولید اطلاعات مکانی و ورود در حوزه هاي تحلیل و ارزیابی و برنامه ریزي خواهد بود. در این میان، داشتن مدل هاي مناسب از شرایط بوم شناختی و زیست محیطی سرزمین براي ارزیابی بسیار با اهمیت است(عباسپور و قراگوزلو .(1391
مقامات دولتی و شهرداري ها با استفاده از سیستم اطلاعات مدیریت((MIS مبتنی بر سیستم اطلاعات شهري(1(UIS قادر به ارائه خدمات در زمینه محیط زیست، تسهیلات زیر بنایی و حمل و نقل می باشند. این دسته از فعالیتها مستلزم و نیازمند اطلاعات خاص خود می باشند تا به کمک آن بتوانند هر چه بهتر خدمات مطلوب را در اختیار شهروندان قرار دهند.
دولتهاي محلی مسئول نظارت بر فعالیت شهرداري و خدمات رسانی به مراکز روستاي تحت نظارت خود می باشند. براي
2
اخذ تصمیمات بهتر راجع به این گروه از خدمات، مقامات شهرداري و دولتهاي محلی ملزم به بهره گیري از GIS و MIS
می باشند.تمامی این دسته از فعالیتها به فناوري اطلاعات خاص خود نیاز دارند.حوزه هاي کاربردي سیستم اطلاعات شهري((UISمشتمل بر پنج بخش برنامه ریزي، بخش اقتصادي-اجتماعی، بخش محیط زیست، بخش زیر ساختها و بخش
حمل و نقل می باشد. علاوه بر این به یک مدیریت پایگاه داده اي UIS مشتمل بر مدیریت آب.برق، بهداشت،آموزش و پرورش،دانشگاهها ،برنامه ریزي و سایر بخشهاي زیر بنایی جهت تکمیل داده ها نیز نیازمند است(.(Hatami.et al,2010
مواد و روشها
جهت تهیه اطلاعات موجود در این مقاله از گزارشها، اسناد، مقالات داخلی و خارجی، تنظیم و بررسی جدوال استفاده شده است. اطلاعات لازم در خصوص کاربرد GIS در مدیریت محیط زیست شهري، از منابع خارجی و داخلی بدست آمد.
همچنین براي دستیابی به برخی نتایج از سایت هاي اینترنتی استفاده شد.
GIS و ارتباط آن با سیستم اطلاعات شهري((UIS
کلان شهرها امروزه با مسائل و مشکلاتی از نظر زیست محیطی مواجه می باشند بیشتر این مشکلات ناشی از توسعه کنونی است توسعه اي که بیشتر بدنبال استقبال نیازهاي نسل کنونی می رود. مدیریت کارآمد شهري بدون استفاده از اطلاعات به روز در مورد کاربري ها و روند تغییرات آن نوع و وسعت فعالیتها رشد و توسعه کالبد شهري عملی نیست و از این رو منابع اطلاعاتی متنوعی در این راستا پدید آمده و حجم اطلاعات سازمانهاي مرتبط با امور شهري فزونی یافته است. در این میان سیستم اطلاعات جغرافیایی بعنوان ابزار مهم پشتیبانی از تصمیم گیري مسئولان شهري مورد توجه قرار گرفته که این امر سبب رشد گسترده کاربردهاي آن شده است. از جمله اموري که در مطالعات شهري در نتیجه استفاده از سیستم GIS
تسهیل یافته و بر بازدهی آنها افزوده شده جمع آوري، به روز رسانی، پردازش اطلاعات، مدیریت املاك و دارایی، صدور پروانه ساخت و ساز، تحلیل ترافیک، تعیین مسیرهاي بهینه، مدیریت منابع آب، دفع پسماند و صنعت حمل و نقل و مکانیابی براي احداث منابع خدماتی رفاهی، فرهنگی و ورزشی و .... است. پس باید در توسعه شهرها با یک برنامه ریزي درست و منطقی با استفاده از منابع و سرمایه هاي انسانی و طبیعی و بدون ایجاد نابرابري اجتماعی و یا ناهنجاریهاي زیست محیطی به پیش رفت و این جز به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی امکان پذیر نیست. با بهره گیري از سیستم اطلاعات شهري((UIS هر چه بهتر میتوان راجع استفاده صحیح از منابع شهري تصمیم گیري نمود. سیستم اطلاعات شهري((UIS
ابزاري مفید براي شهرداریهاست. شهرداري ها به کمک این ابزار قادر خواهند بود تمامی فعل و انفعالات کالبدي،اجتماعی،فرهنگی و اقتصادي را مدیریت نموده و بدین طریق می توانند خدمات ارزنده اي را به شهروندان ارائه دهند.سیستم اطلاعات شهري مبتنی بر کامپیوتر و فناوري اطلاعات و کاربرد سیستماتیک آنها و دسترسی آسان از طریق این دو مقوله است. بر این اساس لازم است تا هر دستگاه دولتی سیستم اطلاعات شهري خاص خود را طراحی نماید. از آنجا که زیر بناي فناوري اطلاعات (IT) موجود در هر سازمان بر ماهیت UIS واحد را طراحی نماییم. احتمال دارد برخی از
استانداردهاي سازمانی براي سخت افزار وجود داشته باشد که خرید هاي جدید سازمان می باید از آن پیروي نمایند(.(Hatame.et al,2010
مزایاي سیستم اطلاعات شهري (UIS)
3
لازمست که سیستم اطلاعات شهري بعنوان یک نظام پویا بنا نهاده شود. مزایاي یک سیستم اطلاعات شهري مطلوب را میتوان درسه بخش طبقه بندي نمود. -1 کارایی -2 قابلیت اجرا و اعتبار -3 شفافیت علاوه براین باید از مزایاي دیگري نظیر صرفه جویی در وقت و نیروي انسانی، منابع اقتصادي، کاربردهاي واقع گرایانه، افزایش پردازش اطلاعات و بالا بردن کیفیت محصولات تولیدي را نیزنام برد. مزایاي مربوط به سیستم اطلاعات شهري (UIS) از یک شهرداري به شهرداري دیگر متفاوت است. تراکم جمعیت،درجه شهرداري و اطلاعات مورد نیاز،مزایاي((UIS را تحت تاثیر خود قرار می دهند.
مهمترین عامل در بالا بردن کارایی یک سیستم اطلاعات شهري پذیرفتن این اصل است که " UIS ابزاري براي ارائه خدمات مطلوب " می باشد.
مشکلات مربوط به بکارگیري سیستم مدیریت شهري
این مسائل مربوط به: -1 مسائل اقتصادي:شهرداري و دولتهاي محلی بودجه کافی براي نصب و راه اندازي سیستم اطلاعات شهري و به هنگام سازي اطلاعات آن را در اختیار ندارند. این در حالی است که دستیابی به اطلاعات سنج از راه دور گران است. -2 مسائل مربوط به هماهنگی: مسئله اشتراك داده ها و هماهنگی بین شهرداري و دولتهاي محلی با سایر ادارات و سازمانهاي دولتی در گرو به اشتراك گذاشتن داده هاي آنها با یکدیگر است.-3 مسائل حقوقی: هر سازمانی خواه شهرداري یا هر سازمان دیگري سیستم اطلاعات شهري خاص خود را نصب نموده است. با وجود این برخی موارد آنان ناچار به استفاده از اطلاعات سایر سازمانها می باشند.این موضوع یکسري مسائل حقوقی را بدنبال دارد. به همین دلیل برخی داده ها باید دوباره تولید شوند که مستلزم دوباره کاري، اتلاف سرمایه و نیروي انسانی خواهد بود.-4 مسائل اداري: مشکلات مدیریتی و فنی موجود سبب می شوند تا کارشناسان ادارات و دستگاههاي اجرایی انگیزه چندانی براي کار با این سیستم را نداشته باشند.-5 مسائل مربوط به فرمت داده ها: نه تنها شهرداري بلکه سایر دولتهاي محلی از شیوه خاص خود براي جمع
آوري داده ها تبعیت می کنند، علاوه بر این تنوع داده ها و فرمت هاي متفاوت آنها سبب می گردد تا سیستم اطلاعات شهري از قابلیت اجرایی برخوردار نباشد(.(Hatame.et al,2010
کاربرد GIS در مدیریت محیط زیست شهري
مطالعات متعددي براي دریافت این موضوع که سازمانها چگونه GIS را انتخاب می کنند صورت گرفته است، براي نمونه وود کوك و همکاران((1990 عواملی را که کاربران هنگام انتخاب سیستم هنگام مدیریت محیطی باید مورد توجه قرار دهند معرفی نموده اند. در صدر این فهرست هزینه و کارایی قرار می گیرد. به جز عوامل مربوط به مسائل مادي مرتبط با انتخاب
GIS، دلائل دیگري براي این مسئله وجود دارد که چرا یک سازمان از استقرار GISامتناع می کند. این دلائل عبارتند از:-1 عدم وجود پشتیبانی مدیریت ارشد -2 وجود نگرانی راجع به تبدیل داده ها و مسائل فنی مرتبط به آن -3 عدم وجود دانش و آگاهی در مورد -4 GIS وجود اختلاف نظرهاي داخلی راجع به خط مشی ها -5 وجود نگرانی راجع با زمان مورد نیاز جهت پیاده سازي سیستم GIS .بر این اساس ملاحظه می شود که مسائل و موانع بکارگیري GIS ماهیت سازمانی و انسانی دارند. در رابطه با این موضوع که چرا پیاده سازيGIS با مانع مواجع می شود، دلائل مشابهی وجود دارد.
ایسون سه دلیل عمده را براي عدم موفقیت GIS مطرح می کند که عبارتند از: -1 ناهماهنگی سازمانی(زمانی که سیستم معرفی شده با نیازهاي سازمانی هماهنگی ندارد) -2 پذیرش کاربر(زمانی که سیستم تاثیر منفی براي گروه کاربران دارد،
این مسئله می تواند منجر به مقاومت کاربران در برابر سیستم شود) -3 غیر قابل استفاده بودن(زمانی که کاربران هنگام بکارگیري سیستم با یکسري از مشکلات فنی یا یکسري مشکلات دیگر شوند)، .(Eason,1994)
