مقاله در مورد انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در ایران

بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در عرصه‌های مختلف اقتصادی، بازرگانی تاثیرات شگرف این پدیده را بیش از پیش نمایان ساخته است. مزایای فراوان اقتصادی کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در اقتصاد و بازرگانی شامل صرفه‌جویی هزینه مبادلاتی، افزایش بهره‌وری بنگاه و صنعت، تغییر فرایندهای مدیریت و تولید بنگاه‌های اقتصادی، کاهش هزینه جستجو، دسترسی بیشتر و آسانتر و ارزانتر به اطلاعات، کاهش محدودیت های ورود به بازار، شمار بیشتر عرضه کنندگان، افزایش رقابت، کاهش سود انحصاری ، کاهش هزینه تمام شده و قیمت کالا و تسهیل تجاری موجب توجه روزافزون به این پدیده نوین شده است.

سازمان‌های بین المللی به رهبری سازمان ملل و سازمان های وابسته به آن همانند UNCTAD و UN/CEFACT طی چند سال گذشته، با ارایه استانداردها و راهبردهای پیشنهادی به کشورهای عضو، اقدامات عملی برای توسعه تجارت الکترونیکی و زیرمجموعه‌های آن یعنی بانکداری الکترونیکی، حمل و نقل الکترونیکی بیمه الکترونیکی و … در جهان به عمل آورده‌اند. دولت‌ها نیز اقدامات گسترده‌ای برای توسعه تجارت الکترونیکی انجام داده‌اند. برخی دولت‌ها در کشورهای پیشرفته با بسترسازی حقوقی، قانونی، اقتصادی، فنی، مخابراتی و ارتباطی و با سیاستگزاری و هدایت کلان به توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی همت گمارده‌اند. در این کشورها بخش خصوصی پویا و کارآمد محوریت را به عهده گرفته و از آخرین تحولات فنی در فعالیت‌های خود استفاده می‌کند.

از سوی دیگر در برخی کشورهای در حال توسعه پیشرو همانند کشورهای آسیای جنوب‌شرقی، دولت ها علاوه بر سیاستگزاری و هدایت کلان، حمایت گسترده‌ای از توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی به عمل آورده‌اند. پیوند با اقتصاد جهانی، اصلاحات اقتصادی مناسب، توسعه منابع انسانی، بسترسازی اقتصادی،‌ حقوقی، فنی، مخابراتی و ارتباطی و بخش خصوصی نسبتاً کارآمد شرایط مناسبی را برای توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی در این کشورها بوجود آورده است.

بدین‌ترتیب فعالان اقتصادی در سراسر جهان به ویژه در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه پیشرو با بکارگیری آخرین یافته‌های فناوری به ویژه فناوری ارتباطات و اطلاعات بطور فزاینده مبادلات تجارت الکترونیکی خود را گسترش می‌دهند. در این راستا برخی بنگاههای اقتصادی از جمله بانک‌ها با مهندسی مجدد فعالیت‌های مدیریتی و تولیدی و خدماتی خود و بکارگیری کسب و کار الکترونیکی توانسته‌اند سهم بازار خود را در بازارهای جهانی ابتدا حفظ و سپس ارتقاء دهند. بدیهی است برای بنگاههایی که در این رقابت عقب بمانند، کاهش سهم بازار اولین پیامد آن خواهد بود.

مصرف‌کنندگان نیز در کشورهای مختلف تمایل چشمگیری برای انجام مبادلات به صورت الکترونیکی از خود نشان داده‌اند. کاهش هزینه و افزایش سرعت دسترسی به اینترنت و مزایای اقتصادی و اجتماعی تجارت و بانکداری الکترونیکی از دلایل اصلی توجه مردم به اینگونه مبادلات است.
در ایران نیز طی چند سال گذشته دولتمردان با درک مزایا و اثرات تجارت الکترونیکی به طراحی

و ایجاد تجارت الکترونیکی همت گمارده‌اند. بی‌گمان یکی از وظایف اصلی در توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی کشور، آگاه سازی عمومی است که در این راستا،‌ معاونت برنامه‌ریزی و بررسیهای

اقتصادی وزارت بازرگانی برنامه‌هایی برای طراحی و پشتیبانی از برنامه‌های آموزشی و پژوهشی به مورد اجرا گذاشته شده است.
مجموعه حاضر حاصل پژوهشی است که در زمینه نقل و انتقال الکترونیکی وجوه، به سفارش معاونت برنامه‌ریزی و بررسیهای اقتصادی وزارت بازرگانی و توسط مرکز ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات ایران انجام شده است. بدین روی لازم است ضمن تشکر از مدیر محترم مرکز ملی شماره‌گذاری کالا و خدمات ایران از پژوهشگران محترم نیز تشکر و تقدیر شود.

نکته قابل ذکر اینکه، هر چند ممکن است متن حاضر دارای نواقصی بوده و در برخی مواقع مطالب ارائه شده با نظرات معاونت مطابقت نداشته باشد، ولی از آنجا که می‌تواند برای مطالعه دست‌اندرکاران فناوری اطلاعات و ارتباطات و علاقمندان به این موضوع مفید باشد، تصمیم به انتشار آن گرفته شده است.
فرصت را مغتنم شمرده با امید به آنکه این مجموعه برای دست‌اندرکاران و علاقمندان تجارت و

بانکداری الکترونیکی مفید واقع شود، از کلیه عزیزان علاقمند دعوت می‌شود تا نظرات و دیدگاههای خود را درباره توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی ایران و به ویژه برنامه‌های آموزشی، ترویجی و پژوهشی برای این معاونت ارسال کنند.

فهرست مطالب

عنوان صفحه

پیشگفتار

فصل اول : تجارت الکترونیکی
۱ـ۱ـ مقدمه
۲ـ۱ـ مفهوم تجارت الکترونیکی
۳ـ۱ـ تاریخچه تجارت الکترونیکی

۴ـ۱ـ مزایای ایجاد تجارت الکترونیکی
۵ـ۱ـ معایب تجارت الکترونیکی
۶ـ۱ـ مراحل تجارت الکترونیکی
۷ـ۱ـ مدلهای تجارت الکترونیکی

۸ـ۱ـ عواملی که باعث شتاب تجارت الکترونیکی شده‌اند
۹ـ۱ـ تجارب کشورها در خصوص تجارت الکترونیکی
۱۰ـ۱ـ اثرات تجارت الکترونیکی بر کشورهای در حال توسعه

۱۱ـ۱ـ محدودیت‌های رشد تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه
۱۲ـ۱ـ عوامل مؤثر در گسترش تجارت الکترونیکی
۱۳ـ۱ـ جایگاه تجارت الکترونیکی در ایران

فصل دوم : انتقال الکترونیکی وج

وه و بانکداری الکترونیکی
۱ـ۲ـ مقدمه
۲ـ۲ـ پول و نقش آن در تجارت

۱ـ۲ـ۲ـ نقش‌های اساسی پول
۲ـ۲ـ۲ـ ویژگیهای مطلوب پول
۳ـ۲ـ۲ـ انواع تقسیم‌بندی پول
۳ـ۲ـ چگونگی پیدایش نظام بانکداری در جهان و سیر تکاملی آن
۱ـ۳ـ۲ـ تاریخچه و چگونگی پیدایش بانکداری
۲ـ۳ـ۲ـ تاریخچه پیدایش بانکداری الکترونیکی
۳ـ۳ـ۲ـ مقایسه بانکداری سنتی و بانکداری الکترونیکی

۱ـ۴ـ۲ـ مقدمه
۲ـ۴ـ۲ـ مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)
3ـ۴ـ۲ـ اهمیت و جایگاه EFT
4ـ۴ـ۲ـ مزایای بکارگیری انتقال الکترونیکی وجوه
۵ـ۴ـ۲ـ نحوه عملکرد انتقال الکترونیکی وجوه

۶ـ۴ـ۲ـ انواع سیستم‌های انتقال الکترونیکی وجوه
۷ـ۴ـ۲ـ معماری سیستم‌های پرداخت الکترونیکی
۵ـ۲ـ سوئیفت (SWIFT)
1ـ۵ـ۲ـ مقدمه
۲ـ۵ـ۲ـ تعریف سوئیفت
۳ـ۵ـ۲ـ تاریخچه سوئیفت
۴ـ۵ـ۲ـ مزایای سوئیفت
۵ـ۵ـ۲ـ کاربرد سوئیفت
۶ـ۵ـ۲ـ مکانیزم عمل سوئیفت

۶ـ۲ـ کارت‌های بانکی
۱ـ۶ـ۲ـ مفهوم کارت‌های بانکی
۲ـ۶ـ۲ـ تاریخچه کارتهای بانکی
۳ـ۶ـ۲ـ مزایای کارتهای بانکی
۴ـ۶ـ۲ـ انواع کارتهای بانکی
۵ـ۶ـ۲ـ مکانیزم عمل کارتهای بانکی
۶ـ۶ـ۲ـ الزامات و تجهیزات سیستم مدیریت کارت
۷ـ۶ـ۲ـ مسائل و مشکلات کارتها
۷ـ۲ـ پول الکترونیکی
۱ـ۷ـ۲ـ مقدمه
۲ـ۷ـ۲ـ تعریف پول الکترونیکی
۳ـ۷ـ۲ـ اهمیت و مزایای پول الکترونیکی
۴ـ۷ـ۲ـ انواع پول الکترونیکی
۵ـ۷ـ۲ـ معایب و پیامدهای منفی پول الکترونیکی
۸ـ۲ـ پرداخت الکترونیکی صورت‌حسابها
۱ـ۸ـ۲ـ مقدمه
۲ـ۸ـ۲ـ تعریف پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
۳ـ۸ـ۲ـ اهمیت پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
۴ـ۸ـ۲ـ فرآیند پرداخت الکترونیکی صورت حسابها

۵ـ۸ـ۲ـ مزایای پرداخت الکترونیکی صورت حسابها
۹ـ۲ـ امنیت در سیستم‌های الکترونیکی انتقال وجوه

۱ـ۹ـ۲ـ مقدمه
۲ـ۹ـ۲ـ مفهوم امنیت
۳ـ۹ـ۲ـ مسائل مربوط به امنیت
۴ـ۹ـ۲ـ فناوری‌های امنیت اطلاعات

فصل سوم : انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی و موانع گسترش آن در ایران
۱ـ۳ـ مقدمه
۲ـ۳ـ بانکداری الکترونیکی در ایران
۳ـ۳ـ مشکلات و موانع گسترش انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در ایران
۱ـ۳ـ۳ـ مشکلات مربوط به زیرساخت‌های اساسی
۲ـ۳ـ۳ـ کمبود سرمایه‌های انسانی مناسب برای انتقال الکترونیک

ی وجوه در ایران
۳ـ۳ـ۳ـ موانع قانونی کاربرد انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
۴ـ۳ـ۳ـ موانع اقتصادی گسترش و توسعه انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
۵ـ۳ـ۳ـ موانع فرهنگی ـ اجتماعی گسترش و توسعه انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
۶ـ۳ـ۳ـ موانع سیاسی گسترش و توسعه انتقال الکترونیکی وجوه در ایران
۷ـ۳ـ۳ـ موانع مربوط به مقاومت کارکنان و مدیران بانکها در مقابل تغییر حرکت از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی

۸ـ۳ـ۳ـ مشکلات مربوط به نظام مدیریتی حاکم بر بانکهای کشور
۹ـ۳ـ۳ـ سنتی بودن سیستم‌های اطلاعاتی و ارتباطی سازمانها و مؤسسات دولتی و بخش خصوصی در ایران
۱۰ـ۳ـ۳ـ دولتی بودن بانکهای کشور و وضعیت غیررقابتی بودن آنها
۱۱ـ۳ـ۳ـ مشکلات امنیتی
۱۲ـ۳ـ۳ـ اثرات ناشی از تحریم اقتصادی آمریکا

 

فصل چهارم : راههای گسترش و توسعه بانکداری الکترونیکی در ایران
۱ـ۴ـ مقدمه
۲ـ۴ـ برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران
۳ـ۴ـ نقش وظایف بانک مرکزی در برنامه تحول در نظام بانکداری جمهوری اسلامی
۴ـ۴ـ شیوه ایجاد تحول در یک بانک

ضمیمه: تعریف واژه‌های کلیدی

فصل اول

تجارت الکترونیکی

۱ـ۱ـ مقدمه
با توجه به پیشرفت‌های فناوری روزمره و شتابان, جوامع به جوامعی مبتنی بر دانش و آگاهی تبدیل شده‌اند. توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات به مؤسسات و سازمانها این امکان را می‌دهد که فعالیت‌های تجاری و مبادلات خود را با سرعت و انعطاف‌پذیری انجام دهند.عه خواهد کرد. پیشرفت‌های به وجود آمده در فناوری اطلاعات و ارتباطات در اواخر قرن بیستم باعث شکل‌گیری تجارت الکترونیکی شده است. تجارت الکترونیکی انقلابی عظیم در شیوه تجارت و کسب و کار به وجود آورده است.

تجارت الکترونیکی و به تعبیر وسیع‌تر کسب و کار الکترونیکی شیوه و نحوه زندگی کردن انسانها را نیز متحول می‌سازد. کشورهای پیشرفته چندین سال است که تجارت الکترونیکی را آغاز کرده‌اند و کم کم مسائل و مشکلات آن را تجربه کرده‌اند بنابراین تا حدودی بسترهای فناوری, قانونی و سرمایه‌های انسانی و مادی لازم برای توسعه و گسترش آن را فراهم ساخته‌اند و در آستانه تحول اساسی و کامل در شیوه کسب و کار و زندگی هستند, که در آن به میزان وسیع از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده خواهد شد.
علاوه بر کشورهای پیشرفته, کشورهای در حال تو

سعه نیز به منظور ایجاد زیرساخت‌ها و بسترهای لازم برای تجارت الکترونیکی, در حال برنامه‌ریزی و تلاش هستند. در کشور ما هم تلاش‌های پراکنده‌ای صورت گرفته است, ولی این تلاشها تاکنون اثربخش نبوده است زیرا از یک طرف از انسجام و یکپارچگی لازم برخوردار نمی‌باشد و از طرف دیگر فاقد سرعت مناسب هستند.

از آنجا که هدف غایی کتاب حاضر بسترسازی برای گسترش تجارت الکترونیکی و کسب و کار الکترونیکی در ایران می‌باشد در این فصل در خصوص تجارت الکترونیکی بحث و بررسی به عمل می‌آید. هدف از ارائه این فصل آشنایی با ابعاد و زیرساخت‌های تجارت الکترونیکی و تبیین نقش و جایگاه انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در آن می‌باشد.

 

۲ـ۱ـ مفهوم تجارت الکترونیکی
رشد سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات در دهه پایانی قرن بیستم و شروع قرن بیست و یکم و افق‌های جدیدی را بر روی کسب و کار و تجارت باز نمود. این افق‌های جدید سبب تحول در امر تجارت گردید و با سرعت و شتاب وصف‌ناپذیری در حال گسترش می‌باشد.
تحولات در زمینه فناوری اطلاعاتی و ارتباطی به حدی زیاد و مؤثر بوده که بعضی‌ها عصر حاضر را عصر اطلاعات و تحولات را به انقلاب اطلاعاتی تعبیر می‌نمایند. انقلاب اطلاعاتی سبب ایجاد

شیوه‌های نوین و بی‌سابقه در تولید, پردازش و انتقال اطلاعات می‌گردد. شیوه‌های جدید به علت اینکه موجب افزایش کارایی, بهره‌وری, اثربخشی و بالا بردن سرعت در برقراری ارتباطات, و کاهش هزینه‌ها شده است, از طرف شرکتها و سازمانهای تجاری با استقبال زیادی مواجه گردیده است و در عرصه نوین رقابت, مزیت‌های رقابتی زیادی را برای آنها به همراه خواهد داشت.

در سال ۱۹۹۱ اینترنت در سراسر دنیا فقط ۳ میلیون کاربر داشت و از طریق اینترنت تجارتی صورت نمی‌گرفت ولی در سال ۱۹۹۹ بالغ بر ۱۵۰ میلیون نفر به اینترنت دسترسی پیدا کردند و تقریباً آنها خریدهای خود را به صورت پیوسته از پایگاههای تجارت الکترونیکی انجام می‌دادند .
با توجه به مزیت‌های زیادی که تجارت الکترونیکی در بردارد پیش‌بینی می‌گردد در آینده نزدیک, با سرعت زیادتری مورد استفاده قرار گیرد و انقلاب دیگری را در عرصه تجارت به وجود آورد. این انقلاب جدید نحوه خرید و فروش کالا و خدمات توسط مؤسسات تجاری و اشخاص را متحول می‌سازد.

قبل از پرداختن به مقوله تجارت الکترونیکی لازم است تعریف روشنی از آن ارائه گردد. هر چند با توجه به عمر کوتاه تجارت الکترونیکی هنوز تعریف دقیق, روشن, جامع و مانع از این اصطلاح به ارائه نگردیده است, ولی این بدان معنی نیست که در این زمینه کاری نشده و یا تعریفی ارائه نشده است. بلکه تعاریف بسیار زیادی ارائه شده است, اما در بین اندیشمندان این رشته اتفاق نظر وجود ندارد. در ادامه به پاره‌ای از تعاریف اشاره می‌شود و سپس یک تعریف جمع‌بندی شده ارائه و مورد استفاده قرار می‌گیرد..

”باجاج“ تجارت الکترونیکی را این گونه توصیف می‌نماید: ”تجارت الکترونیکی یعنی مبادله اطلاعات تجاری بدون استفاده از کاغذ است که در آن نوآوری‌هایی مانند مبادله الکترونیکی داده‌ها, پست الکترونیکی, تابلو اعلانات الکترونیکی, انتقال الکترونیکی وجوه و سایر فناوریهای مبتنی بر شبکه به کار برده می‌شود. تجارت الکترونیکی نه تنها عملیاتی را که در انجام معاملات به طور دستی و با استفاده از کاغذ صورت می‌گیرد به حالت خودکار درمی‌آورد, بلکه سازمانها را یاری می‌کند به یک محیط کاملاً الکترونیکی قدم بگذارند و شیوه‌های کاری خود را تغییر دهند.“

در تعریف دیگری تجارت الکترونیکی این گونه تعبیر شده است: ”انجام تجارت روی اینترنت, فروش کالاو خدماتی که به صورت ناپیوسته توزیع می‌شود و ]یا فروش[ به صورت پیوسته یعنی ارائه محصولات ]مثل کتاب الکترونیکی, نرم‌افزار[ که از طریق نرم‌افزارهای کامپیوتری به دست مصرف‌کننده می‌رسد.“ مبادلات می‌تواند بین بنگاههای تجاری, شرکتها و مصرف‌کننده انجام شود. اما اینترنت

شامل یک طیف وسیع‌تر از فعالیت‌های بالقوه تجاری و تبادل اطلاعاتی است. به عنوان نمونه اینترنت به شرکتها, اشخاص و دولت‌ها یک زیرساخت الکترونیکی را پیشنهاد می‌کند که قادر است بازارهای مجازی مزایده برای کالاها و خدمات ایجاد کنند. مثلاً ebay.com جزو اولین سایت‌هایی است که موفق شد چارچوبی ایجاد کند که در آن مصرف‌کنندگان بتوانند کالاها و خدمات بسیار متنوعی را با افراد دیگر (C2C) و یا (C2B) داد و ستد کنند .
هدف از بکارگیری تجارت الکترونیکی توسعه روشهای

قدیمی تجارت نیست بلکه ارائه روشی جدید در انجام امور بازرگانی محسوب می‌شود. با توجه به این روش جدید بازرگانان قادرند محصولات خود را به شکل تمام وقت و به تمام خریداران در سرتاسر جهان مستقل از مرزهای جغرافیایی و ملتها عرضه کنند.
با توجه به نو بودن مفهوم تجارت الکترونیکی هنوز اغلب مردم فکر می‌کنند تجارت الکترونیکی معادل خرید و فروش از طریق شبکه اینترنت می‌باشد. در صورتی که این فقط جزء کوچکی از تجارت الکترونیکی محسوب می‌شود. تجارت الکترونیکی امروزه مفهوم بسیار وسیعی دارد که جنبه‌های مختلف تجارت, اقتصاد و بانکداری را دربرمی‌گیرد. تجارت الکترونیکی شامل خرده‌فروشی,

 

عمده‌فروشی کالاهای قابل لمس (مثل اتومبیل) و کالاهای غیرقابل لمس (مثل اطلاعات, نرم‌افزار), ارائه سرویسهای مختلف به مشتریان نظیر مشاوره‌های پزشکی, حقوقی, مشاوره‌ای مدیریتی و تخصصی و دیگر موارد تجارت مثل راه‌اندازی مناقصات و مزایده‌ها و تبادل کالا با کالا و همچنین شامل هر گونه تراکنش مالی / تجاری بین مؤسسات و افراد مختلف می‌گردد.

کنسرسیوم صنعت کمرس نت از تجارت الکترونیکی تعریف زیر را ارائه نموده است:
”تجارت الکترونیکی“ عبارت است از استفاده از کامپیوترهای یک یا چند شبکه برای ایجاد انتقال اطلاعات تجاری که بیشتر با خرید و فروش اطلاعات, کالا و خدمات از طریق اینترنت مرتبط می‌باشد. رسالت تجارت الکترونیکی فقط ارتباط نیست بلکه پی‌ریزی و تقویت روابط تجاری است .
کلاکوتا و وینستون (۱۹۹۷) معتقدند که ارائه یک تعریف از تجارت الکترونیکی بستگی به این دارد که از نظر چه کسی بخواهیم تجارت الکترونیکی را تعریف نماییم:

از دیدگاه ارتباطات, تجارت الکترونیکی عبارت است از تحویل اطلاعات, کالا یا خدمات یا پرداخت‌ها از طریق خطوط تلفن, شبکه‌های کامپیوتر یا ابزارهای دیگر.

از دیدگاه فرآیند کسب و کار, تجارت الکترونیکی عبارت است از کاربرد فناوری به سمت و سوی اتوماسیون مبادلات تجاری و جریان کارها.
از دیدگاه خدماتی, تجارت الکترونیکی عبارت است از یک ابزاری که به وسیله آن شرکتها و مؤسسات, مشتریان و مدیریت, هزینه‌های خدمات را کاهش می‌دهند, کیفیت کالاها را بهبود می‌بخشند و سرعت ارائه خدمات را افزایش می‌دهند.
از دیدگاه پیوسته تجارت الکترونیکی باعث ایجاد توانایی خرید و فروش کالا و اطلاعات از طریق اینترنت و سایر سرویس‌های پیوسته می‌شود.
تعاریف فوق هر کدام, جنبه‌ای از جنبه‌های تجارت الکترونیکی را مد نظر داشته است ولی هیچ کدام جامع و مانع نمی‌باشد. زیرا هر کدام با زدن لنزی بر چشمان خود برای لحظه‌ای چشم‌انداز تجارت الکترونیکی را به تصویر کشیده‌اند.
به طور کلی تجارت الکترونیکی بر تولید (ایجاد) و بهره‌برداری از فرصت‌های جدید کسب و کار تأکید دارد. و به عبارت دیگر ”ایجاد ارزش اقتصادی“ یا ”انجام کار بیشتر با هزینه کمتر“ در تجارت الکترونیکی مد نظر است.
تجارت الکترونیکی کوشش می‌نمایند فرآیند اجرایی مبادلات مؤسسات و کسب و کار را بر روی شبکه‌های گوناگون, قانونی نموده و تعمق ببخشد. توسعه این فرآیندها می‌تواند باعث عملکرد کاراتر (کیفیت بهتر, رضایت بیشتر مشتریان و تصمیم‌گیری بهتر در سطح مؤسسات و سازمانها), کارایی اقتصادی بیشتر (هزینه‌های کمتر) و مبادلات سریع‌تر (سرعت بالاتر, پرشتاب, یا مبادلات پیوسته) گردد. به طور خاص تجارت الکترونیکی اجرای تبادل اطلاعات بین دو یا چند بخش

(مؤسسات, سازمانها, اشخاص) را با استفاده از ارتباطات شبکه‌ای میسر می‌سازد. این شبکه‌ها می‌توانند ترکیبی از سیستم تلفن معمولی (POTS) , تلویزیون کابلی , خطوط اجاره‌ای و بی‌سیم باشند. مبادلات مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات در حقیقت راه جدیدی برای انجام امور کسب و کار و حتی انواع جدید کسب و کار را به وجود آورده است. به همین علت اخیراً مفهوم کسب و کار الکترونیکی به طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار گرفته است.

 

۳ـ۱ـ تاریخچه تجارت الکترونیکی
هر چند اصطلاح تجارت الکترونیکی جدیداً مطرح شده است ولی استفاده از فناوری‌های الکترونیکی در انجام امور بازرگانی و تجاری به سالهای قبل بازمی‌گردد. به عنوان مثال استفاده از کارت به جای پول در اوایل دهه ۱۹۵۰ در کشور آمریکا آغاز شد. در این دهه اولین کارت پلاستیکی جهت پرداخت هزینه‌های خرید کالا یا خدمات توسط مؤسسه آی دینرز تولید شد.

از آن تاریخ به بعد استفاده از انواع کارت‌ها توسط مؤسسات خدمات عمومی به عنوان بلیط قطار, اتوبوس و راه‌آهن شهری, مؤسسات مالی نظیر بانکها و یا مؤسسات غیرمالی نظیر مخابرات, ثبت احوال و مؤسسات مالی اعتباری بین‌المللی مثل ویزا , مسترکارت , آمریکن اکسپرس , معمول و گسترش یافت.
با الکترونیکی شدن کارت‌ها و به کارگیری پایانه‌های رایانه‌ای در نقطه فروش
(POS) در سال ۱۹۸۳ ابعاد استفاده از کارت‌ها در تجارت گسترده‌تر شد.
علاوه بر کارت‌ها که در شکل‌گیری تجارت الکترونیکی مؤثر بوده, بکارگیری وسیع رایانه توسط شرکت‌های بزرگ در دهه ۷۵ میلادی نیز مؤثر بوده است. در این دهه شرکتهای بزرگ و چندملیتی شبکه‌های اختصاصی رایانه‌ای بوجود آوردند تا از این طریق بتوانند با سرعت و سهولت بیشتری اطلاعات تجاری را بین خود و تولیدکنندگان دیگر مبادله نمایند. این روش انتقال الکترونیکی داده‌ها را ”مبادله الکترونیکی داده‌ها (EDI) “ می‌نامند.

از مبادله الکترونیکی داده‌ها می‌توان برای مخابره الکترونیکی مدارک و اسناد مانند سفارش خرید, فاکتور, اعلامیه حمل, تأییدیه وصول کالا و سایر مکاتبات استاندارد بازرگانی بین طرفین تجاری استفاده نمود. این فناوری را همچنین می‌توان برای ارسال اطلاعات مالی و پرداخت‌های الکترونیکی بکار برد.

شاید آنچه بیش از همه بر تجارت الکترونیکی تأثیر گذاشت و سبب گسترش روزافزون آن شد, بوجود آمدن اینترنت بود. اینترنت شبکه بین‌المللی متشکل از شبکه‌ها و شاهراههای اطلاعاتی جهانی است. اینترنت همچنین منابع اطلاعات موجود در عرضه‌کنندگان سرویس‌های بی‌شمار را در اختیار کاربران مختلف قرار می‌دهد. از طریق اینترنت میلیونها رایانه به یکدیگر متصل می‌شوند و شبکه جهانی را به وجود می‌آورد. در این شبکه جهانی هر نوع کاربری یافت می‌شود: افراد,

دانشگاهها, سازمانهای دولتی, مؤسسات و شرکت‌های خصوصی, فروشگاهها, بانکها و… . هر چند در ابتدا اینترنت جهت اهداف نظامی طراحی گردید و سپس در زمینه فعالیت‌های تحقیقاتی و مطالعاتی مورد استفاده قرار گرفت. ولی به سرعت نحوه استفاده از آن در

امر تجارت شناخته شده و مورد بهره‌برداری وسیع قرار گرفت.
تجارت الکترونیکی با استفاده از اینترنت از دو طریق انجام می‌شود: نخست اجرای مبادله الکترونیکی داده‌ها از طریق اینترنت, به این معنی که اینترنت به عنوان یک شبکه رایگان یا ارزان به جای شبکه‌های گران‌تر ارزش افزوده (VAN) برای ارتباطات بازرگانی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ دیگر وب جهانی یا بازاری است که کالا, اطلاعات و خدمات را برای فروش عرضه می‌نماید و

خریداران می‌توانند به وسیله مرورگرها این بازار را ببینند و در آن خرید کنند .
در قرن بیستم میلادی در دهه ۹۰ میلادی به مرور تجارت الکترونیکی به مفهوم جدید آن از طریق شبکه‌های خصوصی و عمومی و اینترنت در آمریکا آغاز شد. در سال ۱۹۹۴ حجم معاملات تجاری به صورت الکترونیکی در آمریکا حدود ۳۲۵ میلیارد دلار برآورد شده است. آمریکا آن لاین کامپیوسرو , پرادیگی مهمترین شبکه‌های تجاری الکترونیکی در آمریکا می‌باشند. علاوه بر آن شبکه خرید اینترنت که بزرگترین بازارهای خرده‌فروش را اداره می‌نماید, که کنسرسیومی از شرکتها است که استفاده از اینترنت را برای تجارت الکترونیکی ترویج می‌نماید, نقش برجسته‌ای در گسترش اینترنت و تجارت الکترونیکی در آمریکا داشته‌اند.

یکی از مواردی که در توسعه تجارت الکترونیکی در آمریکا و به تبع آن در جهان مؤثر بوده است, یادداشت تاریخی بیل کلینتون رئیس جمهوری وقت آمریکا در سال ۱۹۹۳ می‌باشد. وی طی یادداشتی به تاریخ ۲۶ اکتبر ۱۹۹۳ دستورالعملی به منظور ساده و روان‌سازی تدارکات صادر کرد که دولت را به محیط تجارت الکترونیکی وارد ساخت. به این ترتیب بزرگترین پروژه مبادله الکترونیکی داده‌ها با این فرمان موجودیت یافت. وی انتظارات خود را به شرح زیر مطرح کرد:

”به علت تشریفات اداری, کاغذ بازی دست و پا گیر, تأخیرهای غیرضروری و کاهش بهره‌وری مصمم شده‌ام شیوه خرید کالا و خدمات از سوی دولت مرکزی را به طور بنیادی تغییر داده و بهبود بخشم و به منظور حصول اطمینان از این امر مقرر می‌دارم که تجارت الکترونیکی در خریدهای دولت مرکزی هر چه سریع‌تر به مورد اجرا گذاشته شود .“

با امضای این دستورالعمل, دولت آمریکا موظف شد در کمترین زمان ممکن, تجارت الکترونیکی را برای خرید و فروش کالاها در سطح آمریکا به شکل عملی درآورد. طبق این دستورالعمل چهار مرحله برای رسیدن به تجارت الکترونیکی معین گردید:

۱ـ مرحله اول تا مارس ۱۹۹۴ : ساختار و معماری یک تجارت الکترونیکی که قابل استفاده در ایالات متحده آمریکا باشد تعیین شود و وظایف بخشها و سازمانهای مختلف برای انجام این امر معین گردد.
۲ـ مرحله دوم تا قبل از سپتامبر ۱۹۹۴ : یک تجارت الکترونیکی اولیه که دولت فدرال و تولیدکنندگان خصوصی را قادر به تبادل اطلاعات مربوط به خریدها و قیمت محصولات می‌کند به طور عملی در سطح کشور پیاده شود.

۳ـ مرحله سوم تا قبل از جولای ۱۹۹۵ : یک سیستم کامل تجارت الکترونیکی در سطح کشور پیاده شود که قابلیتهای سیستم اولیه را با پشتیبانی تبادل پول الکترونیکی و استفاده از بانکهای اطلاعاتی گسترش دهد.
۴ـ مرحله نهایی تا قبل از ژانویه ۱۹۹۷ : سیستم کامل تجارت الکترونیکی با تمام قابلیت‌های ممکن در سطح کشور پیاده گردد. ید و برنامه جامعی تهیه نمود که در تمام رده‌های سازمانی دولت مرکزی یک ظرفیت استاندارد برای تدارکات الکترونیکی ایجاد شود.
این دستورالعمل نقش بسیار مهمی در توسعه تجارت الکترونیکی در ایالات متحده داشت و شتاب آن را چندین برابر کرد.

علاوه بر کشور آمریکا, سایر کشورهای پیشرفته مثل کشورهای اروپایی و ژاپن نیز در زمینه تجارت الکترونیکی اقدامات مشابهی را به عمل آورده‌اند. کشورهای تازه صنعتی شده جنوب شرق آسیا نیز با سرعت زیادی در حال گسترش تجارت الکترونیکی می‌باشند. در سالهای اخیر حتی کشورهای کمتر توسعه یافته و در حال رشد نیز نسبت به مقوله تجارت الکترونیکی حساس شده و در حال انجام اقداماتی در این زمینه می‌باشند.
تجارت الکترونیکی در مؤسسات, سازمانها و دولتها از تقاضای روزافزون آنها برای استفاده از

فناوری رایانه در جهت بهبود بخشیدن به فرآیند کسب و کار, مبادلات با مشتریان, و مبادله اطلاعات بین مؤسسات مختلف و داخل خود آنها, نشأت می‌گیرد.

با توجه به مطالب ارائه شده تاریخچه تجارت الکترونیکی را بشرح ذیل خلاصه می‌کنیم.
در دهه ۱۹۵۰ میلادی کارت‌های پلاستیکی در عرصه تجارت ظهور کرد. در طول دهه ۱۹۷۰ با معرفی انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) بین بانکها بر اساس شبکه‌های خصوصی, بازارهای مالی دچار تغییر اساسی گردیدند. انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) پرداخت‌های الکترونیکی همراه با اطلاعات مربوط به وجوه ارسالی را بهینه نمود.

در طول سالهای بعد از ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ تجارت الکترونیکی در کشورهای پیشرفته به شکل پیام‌های الکترونیکی (مثل مبادله الکترونیکی داده‌ها EDI و پست الکترونیکی ) در سطح وسیعی بین شرکتها رایج گشت. فناوری پیام‌های الکترونیکی در حقیقت سبب شد کارهای مبتنی به کاغذ در فرآیندهای کسب و کار کاهش یابد و به دنبال آن اتوماسیون افزایش یابد. مؤسسات به طور سنتی برای مبادلات خود از شیوه کاغذ مثل چک, سفارش خرید, اسناد بارگیری و حمل, استفاده می‌کردند. این مبادلات به شکل الکترونیکی تبدیل شد. ”مبادله الکترونیکی داده‌ها“ به شرکتها و مؤسسات اجازه می‌داد که اسناد مورد نیاز و اطلاعات, دستورها و مجوزها را به شکل الکترونیکی بین خود رد و بدل نمایند.

 

در اواسط دهه ۱۹۸۰ نوع استفاده جدیدی از فناوری تجارت الکترونیکی بین مشتریان گسترش یافت. این شیوه جدید عبارت بود از خدمات پیوسته , که تعاملات اجتماعی جدید (مثل مکالمه و گفتگوی الکترونیکی) و اشتراک دانش و اطلاعات علمی (مثل گروههای اخبار و برنامه‌های انتقال فایل ) را به وجود آورد.
در طول سالهای آخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۱۹۹۰ فناوری پیامهای الکترونیکی به جزء تفکیک‌ناپذیری از جریانات کاری مؤسسات تبدیل شد که به آن سیستم‌های یکپارچه محاسباتی می‌گفتند. این شیوه باعث ایجاد کارایی و اثربخشی بیشتر برای مؤسسات گردید.

در دهه ۱۹۹۰ ظهور وب‌های جهانی (www) بر روی اینترنت, تحولی شگرف در عرصه تجارت الکترونیکی به وجود آورد. وب موجب گردید تا تجارت الکترونیکی به شیوه ارزان‌تر فعالیت‌های تجاری را انجام دهد. وب همچنین سبب شده است تا مؤسسات کوچکتر بتوانند پابپای شرکتهای چندملیتی عرض اندام نمایند.

۴ـ۱ـ مزایای ایجاد تجارت الکترونیکی

وقتی صحبت از مزایای تجارت الکترونیکی به عمل می‌آید, در حقیقت تجارت الکترونیکی با تجارت سنتی مقایسه می‌شود. در تجارت سنتی که بر پایه کاغذ استوار است, وارد نمودن مکرر اطلاعات یکسان و واحد موجب بروز مشکلاتی می‌گردد که این مشکلات با استفاده از تجارت الکترونیکی مرتفع می‌گردد. این مشکلات عبارتند از:
۱) در تجارت سنتی زمان زیادی صرف وارد نمودن اطلاعات تکراری و ارسال آنها می‌شود.
۲) در تجارت سنتی با توجه به اینکه داده‌ها به دفعات وارد سیستم می‌شوند, احتمال بروز خطا افزایش یافته و دقت عملیات کاهش می‌یابد.
۳) در تجارت سنتی به نیروی کار بیشتری برای ورود اطلاعات, پی‌گیری, ارسال و غیره نیاز است. نیروی انسانی بیشتر, هزینه‌ها را بالا می‌برد در نتیجه قدرت رقابت را کاهش می‌دهد.
۴) عملیات دستی بر پایه کاغذ در تجارت سنتی ضریب عدم اطمینان را بالا می‌برد.

هر چند با بهره‌گیری از رایانه امروزه بسیاری از امور عملیاتی تجاری بنگاهها به شیوه رایانه‌ای انجام می‌پذیرد (اموری مثل تنظیم فاکتور, سفارش خرید, و اسنادی نظیر آن) اما با وجود این باید اسناد زیادی را چاپ و طبقه‌بندی نمود, برای مشتریان ارسال کرد و نسخه‌هایی از آنها را بایگانی نمود. اسناد ارسالی برای مشتریان باید مجدداً در سیستم اطلاعاتی مدیریت آنها به طور دستی وارد شوند. اینها همه مستلزم صرف وقت و هزینه می‌باشد که با بکارگیری تجارت الکترونیکی این مشکلات تا حدودی مرتفع می‌گردد.

با این توضیحات, به ویژگیها و مزیت‌های تجارت الکترونیکی می‌پردازیم.
۱ـ در تجارت الکترونیکی تأخیر ناشی از تهیه و ارسال مدارک از بین می‌رود.
۲ـ در تجارت الکترونیکی از آنجا که داده‌ها به دفعات وارد سیستم نمی‌شوند احتمال بروز خطا کاهش می‌یابد.
۳ـ صرفه‌جویی در نیروی کار به علت عدم نیاز به ورود مجدد داده‌ها به سیستم و کاهش هزینه آن. بررسیهای علمی نشان داده است که استفاده از روشهای تجارت الکترونیکی نسبت به تجارت سنتی هزینه‌های عملیات تجاری را بین ۲۰ تا ۷۵ درصد کاهش می‌دهد.
۴ـ در تجارت الکترونیکی به علت اینکه زمانهای تأخیر کاهش می‌یابد جریان اطلاعات از روانی و اطمینان بیشتری برخوردار خواهد بود.

۵ـ در تجارت الکترونیکی وصول پیام به طور الکترونیکی و بدون وقفه به فرستنده اعلام می‌گردد.
۶ـ تجارت الکترونیکی محدودیت‌های زمانی و مکانی تجارت را برداشته است, به عبارت دیگر تجارت را به تجارت جهانی تبدیل کرده است.
دسترسی آسان, مطمئن و سریع به اطلاعات و برقراری ارتباطات با خریداران و فروشند

گان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که با بهره‌گیری از مبادله الکترونیکی داده‌ها, هزینه جمع‌آوری و پردازش اطلاعات کاهش می‌یابد و بعد مسافت بین خریدار و فروشنده از میان می‌رود و سرعت و صحت عملیات افزایش می‌یابد در نتیجه از این طریق می‌توان تجارت جهانی واقعی را تجربه کرد.
۷ـ کاهش هزینه تمام شده کالا و خدمات : یکی از هزینه‌های عمده محصولات و خدمات هزینه‌های بازاریابی و سرویس‌دهی و توزیع است. در تجارت الکترونیکی به علت پایین آمدن هزینه‌های بازاریابی و توزیع و برداشتن واسطه‌ها قیمت تمام شده محصولات تا حدود زیادی پایین می‌آید.

 

۸ـ افزایش رقابت : مسئله رقابت موضوع مهمی در تجارت الکترونیکی به حساب می‌آید. شرکتها و مؤسسات باید از آن استفاده کنند و اگر از این ابزار استفاده نکنند در حالی که شرکتهای رقیب استفاده نمایند, دیر یا زود کنار گذاشته خواهند شد. تجارت الکترونیکی رقابت را تشدید نموده است. زیرا تمامی شرکتها می‌توانند به معرفی خود و محصولات خود بپردازند و مصرف‌کنندگان به سرعت می‌توانند اطلاعات مورد نیاز خود را جمع‌آوری نمایند و بهترین فروشنده را انتخاب نمایند.

۹ـ امکان عرض اندام شرکت‌های کوچک و متوسط در سطح جهان : در تجارت سنتی شرکتهای کوچک و متوسط نمی‌توانند به راحتی در سطح جهانی حضور یابند. ولی تجارت الکترونیکی سبب می‌شود که شرکت های کوچک و متوسط هم بتوانند در سطح جهانی خود را معرفی نمایند و به عرضه محصولات و خدمات خود بپردازند و با شرکتهای بزرگ به رقابت بپردازند.

۱۰ـ افزایش فروش بنگاهها و شرکتها به علت حضور در بازارهای جدید و جهانی.
۱۱ـ برداشتن محدودیت‌های زمانی برای عرضه خدمات و محصولات توسط بنگاهها. با استفاده از تجارت الکترونیکی مشتریان می‌توانند در طول ۲۴ ساعت به عرضه‌کنندگان کالا و خدمات, تماس برقرار نمایند و نیازهای خود را تأمین نمایند.
۱۲ـ کاهش هزینه‌های اجتماعی : تجارت الکترونیکی باعث کاهش هزینه‌های رفت و آمد افراد, صرفه‌جویی در وقت, کاهش ترافیک, کاهش آلودگی هوا, شلوغی معابر و سایر هزینه‌های اجتماعی می‌گردد.

 

۵ـ۱ـ معایب تجارت الکترونیکی
اگر بپذیریم که تجارت الکترونیکی شیوه جدیدی است برای کاهش هزینه‌ها, افزایش سرعت و دقت در ارتباطات و مبادلات تجاری, با توجه اینکه سیستم‌ها, روشها و فناوری ایجاد شده توسط بشر مطلق نمی‌باشد, باید بپذیریم که این شیوه نیز دارای کم و کاستی‌ها و معایبی می‌باشد.
به علت نو بودن این فناوری هنوز خیلی زود است که تمام زوایای پنهان آن روشن شود و عیب‌های آن آشکار گردد. زیرا در حال حاضر مرحله اولیه عرضه این نوع فناوری می‌باشد بنابراین بیشتر بر

جنبه‌های مثبت آن در مقایسه با تجارت سنتی تأکید می‌شود. و اغلب تحلیل‌گران اشاره‌ای به جنبه‌های منفی و معایب آن ندارند. تقریباً مشابه زمانی که فردی کالایی را می‌خواهد بخرد, هنگام خرید کالا, بیشتر مزیت‌ها و نقاط مثبت آن در نظر او جلوه‌گر می‌شود ولی پس از خرید کالا به تدریج نقاط منفی آن در نظرش آشکار می‌گردد.

فعلاً تب و تاب استفاده از تجارت الکترونیکی در تمامی کشورها بالاست و استفاده از آن به شکل متحیر‌کننده‌ای در حال افزایش است, بنابراین تا حدودی طبیعی است که کمتر به جنبه‌های منفی آن توجه شود. علی‌رغم موارد فوق به مواردی به عنوان معایب یا جنبه‌های منفی تجارت الکترونیکی اشاره می‌گردد.
یکی از جنبه‌های منفی تجارت الکترونیکی از میان بردن ارتباطات عاطفی بین طرفین معامله است. در تجارت سنتی خریدار و فروشنده, ارتباط مستقیم و رو در رو با همدیگر برقرار می‌کنند, این ارتباطات سبب ایجاد الفت و علاقه و ایجاد روابط عاطفی می‌گردد. این نوع روابط عاطفی نوعی تعهد بین خریدار و فروشنده ایجاد می‌کند که تضمین‌کننده روابط فی ما بین آنهاست. در شیوه

تجارت الکترونیکی این نوع ارتباطات عاطفی به طور کلی از میان برداشته می‌شود. زیرا ارتباطات به وسیله رایانه انجام می‌شود, بدون اینکه همدیگر را ببینند و یا بشناسند, مبادلات تجاری را انجام می‌دهند. گسترش تجارت الکترونیکی در سطح جوامع, به خصوص جوامع شرقی و کشوری مثل ایران, مبادلات و ارتباطات عاطفی و اجتماعی را تهدید می‌نماید.

هزینه مخاطرات معامله در تجارت الکترونیکی مشکل بعدی آن است. در تجارت الکترونیکی, خریدار و فروشنده همدیگر را ملاقات نمی‌کنند, کالا را هم نمی‌بینند بلکه از روی مشخصات و تصاویر مربوطه اقدام به خرید می‌شود, همین عامل ممکن است سبب ایجاد مخاطراتی برای طرفین باشد.
موضوع مهم دیگر, امنیت در تجارت الکترونیکی است. سیستم تجارت الکترونیکی در عین حالی که دقت و سرعت پردازش را به طور قابل ملاحظه‌ای بالا برده است باید پاسخگوی مسائل ایمنی نیز باشد که شامل: قابلیت دسترسی, محرمانه بودن, تمامیت پیام, اعتبار و انکارناپذیری و قابلیت بازرسی و رسیدگی می‌باشد. در خصوص مسائل امنیتی به تفصیل بیشتری بحث خواهد شد.

۶ـ۱ـ مراحل تجارت الکترونیکی
همان گونه که در بخش تاریخچه اشاره شد, مدت زیادی از عمر تجارت الکترونیکی به مفهوم نوین آن, سپری نشده است, به همین علت شاید هنوز مراحل بلوغ آن تکمیل نشده باشد. ولی از نقطه نظر مراحل استفاده از تجارت الکترونیکی می‌توان مراحل ذیل را متصور شد.

۱ـ مرحله اول : معرفی بنگاه تجاری
در این مرحله بنگاه تجاری یا هر شخص حقیقی یا حقوقی به معرفی خود در اینترنت می‌پردازد. برای این منظور یک صفحه اختصاصی اینترنتی ایجاد می‌نماید و مشخصات و خود فعالیت خود را تشریح می‌کند. این مرحله جنبه تبلیغاتی دارد, در کشور ایران هم شرکتهای معتبر طی یکی دو سال اخیر اقدام به ایجاد صفحه اختصاصی اینترنتی نمودند. این مرحله مقدماتی و بسیار آسان است, هر شرکت می‌تواند با پرداخت مبالغ ناچیزی اقدام به ایجاد یک صفحه اختصاصی اینترنتی نماید.

۲ـ مرحله دوم : معرفی محصولات و خدمات
در این مرحله بنگاه تجاری علاوه بر معرفی خود بر روی سایت اینترنت, به معرفی محصولات و خدمات خود نیز اقدام می‌کند. در این مرحله بنگاه تجاری سعی می‌کند جزئیات اطلاعات خدمات و محصولات خود را شامل مشخصات کامل خدمات و محصولات, جزئیات کیفیت, قیمت, روشهای توزیع و ارائه, و سایر اطلاعات مورد نیاز مشتریان, ارائه دهد.
در این مرحله مشتریان می‌توانند از طریق اینترنت و به وسیله پست

الکترونیکی اطلاعات اضافی را از بنگاه تجاری درخواست نمایند و بنگاه تجاری هم به موقع از طریق پست الکترونیکی اطلاعات مورد نیاز را در اختیار مشتریان قرار دهد.

بعضی از شرکتهای پیشرو در ایران اخیراً در این مرحله وارد شده‌اند. البته نکته قابل تأمل این است که نباید این کارها بدون ارزیابی دقیق و بسترسازی مناسب, صرفاً بر مبنای رقابت و چشم و هم چشمی همانند بسیاری کارهای دیگر انجام گیرد. به عنوان مثال ورود رایانه‌ها شخصی به ایران, باعث شده است که در ادارات دولتی و خصوصی همه جا رایانه را مشاهده نمایید؛ ولی با بررسی بیشتر ملاحظه می‌شود بسیاری از آنها حالت دکور دارند و حتی مدیران و کارکنان نحوه استفاده بهینه از آن را نمی‌دانند. این بحث از آنجا قابل طرح است که تجارت الکترونیکی به همین سرنوش

ت دچار نشود. بنابراین بهتر است بنگاههای تجاری ما ابتدا بسترسازی لازم (فرهنگی, فناوری و علمی) را برای این کار, به انجام رسانند و بعد وارد مراحل مختلف تجارت الکترونیکی شوند. ورود به تجارت الکترونیکی باید بر مبنای تحلیل‌های دقیق کارشناسی و به خصوص تحلیل هزینه / فایده انجام گیرد.

۳ـ مرحله سوم : پشتیبانی مشتریان به صورت پیوسته

در مرحله سوم تجارت الکترونیکی, خرید و فروش, انعقاد قرارداد, پرداخت وجه و حمل کالا و… همچون تجارت سنتی انجام می‌شود. ولی خدمات پس از فروش و پشتیبانی‌های فنی به صورت پیوسته می‌باشد. به عبارت دیگر مشتریان برای دریافت خدمات فنی با سایت اینترنتی شرکت عرضه‌کننده کالا یا خدمات ارتباط برقرار می‌کنند و مستقیماً از راهنمایی‌ها و کمک‌های آنها استفاده می‌نمایند.

شرکت‌های ایرانی هنوز وارد این مرحله نشده‌اند و اگر وارد شده باشند تعداد آنها بسیار محدود می‌باشد.

۴ـ مرحله چهارم : فروش و عرضه کالا و خدمات به صورت پیوسته

در این مرحله بنگاه تجاری (عرضه‌کننده کالا و خدمات) یک سایت اینترنتی ایجاد می‌کند که دارای کلیه امکانات از قبیل کاتالوگ الکترونیکی و سیستم‌های انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) می‌باشد و می‌توان به صورت پیوسته عمل فروش و پرداخت و دریافت پول را انجام دهد.
این مرحله از تجارت الکترونیکی نیاز به زیرساختارهای مهمی به خصوص سیستم انتقال الکترونیکی وجوه دارد که در فصل دوم به طور مفصل درباره آن صحبت خواهد شد. در ایران فعلاً چنین زیرساخت‌هایی وجود ندارد.

۵ـ مرحله پنجم : انجام کلیه عملیات به صورت پیوسته
این مرحله بسیار پیشرفته است و در حال تکوین می‌باشد. در این مرحله علاوه بر انجام فروش به صورت پیوسته, تمامی مراحل زنجیره ارزش افزوده ]در مرحله توزیع[ سازمان و شرکت تجاری روی اینترنت و به صورت پیوسته انجام می‌گیرد.

۷ـ۱ـ مدلهای تجارت الکترونیکی
تجارت الکترونیکی دارای مدلهای مختلفی می‌باشد, ما در اینجا به مهمترین مدلهای آن اشاره می‌کنیم.

۱ـ تجارت الکترونیکی B2B
در عصر اطلاعات زندگی می‌کنیم و ملاحظه می‌نماییم که اوضاع و احوال کسب و کار به شدت در حال تغییر است. علی‌رغم این همه پیشرفت‌ها, هنوز برای بسیاری از مردم شگفت‌انگیز است که چرا بخش عمده‌ای از تجارت الکترونیکی به صورت B2B یا بنگاه به بنگاه انجام می‌گیرد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که بازار تجارت الکترونیکی در سال ۲۰۰۳ بالغ بر ۸۰۰ بیلیون پوند خواهد بود و سهم B2B حدود ۹۰% خواهد بود.

در یک نظرسنجی که اخیراً در ایالات متحده به عمل آمد نشان داد که حدود ۵۵% از شرکتهای تجاری کوچک به نحوی از اینترنت برای امور بازرگانی استفاده می‌کنند. حدود یک سوم از آنها از طریق شبکه, مبادرت به فروش محصولات و خدمات می‌نمودند. ۴۳% از آنها از شبکه برای فروش استفاده نمی‌کردند، ولی امید داشتند که حداکثر تا یک سال بعد بتوانند اقدام به چنین کاری نمایند.

در مدل B2B یک شرکت یا بنگاه تجاری برای ثبت سفارش به تولیدکنندگان, دریافت پیش‌فاکتور, فاکتور خرید, پرداخت مبلغ خرید و هزینه‌های مربوطه از طریق شبکه اقدام می‌نماید. هر چند که تجارت الکترونیکی سالهاست با استفاده از مبادله الکترونیکی داده‌ها (EDI) انجام می‌شود ولی در واقع از پنج سال پیش به شکل امروزی (اینترنتی) درآمده است. شرکت سیسکو یکی از اولین شرکتهایی بود که در سال ۱۹۹۶ سایت الکترونیکی خود را راه‌اندازی نمود. پس از آن شرکتهای دیگر به سرعت از این روش تقلید کردند و مسائل مالی و انتقال الکترونیکی وجوه را حل کردند.

۲ـ تجارت الکترونیکی B2C
تجارت الکترونیکی بنگاه ـ مشتری شامل تجارت خرده‌فروشی می‌شود. این نوع تجا

رت بین فروشنده و مشتریان ایجاد می‌شود. یعنی مشتریان با استفاده از شبکه می‌توانند به فروشگاه دسترسی پیدا کرده کالای مورد نیاز خود را انتخاب نموده، سفارش خرید دهند و وجه آن را پرداخت نماید. این نوع تجارت با گسترش اینترنت به سرعت افزایش می‌یابد. امروزه در کشورهای پیشرفته انواع کالاها از اقلام مصرفی مثل مواد غذایی تا اقلام بادوام مثل اتومبیل از طریق اینترنت قابل خرید و فروش می‌باشد.

تجارت الکترونیکی B2C دارای مزایای فراوانی هم از نظر خریداران و هم از نظر فروشندگان می‌باشد.
فروشگاههای الکترونیکی از دیدگاه خریداران دارای ویژگیها و مزایای زیر می‌باشد:
۱ـ کاتالوگ و مشخصات کالا به سهولت قابل دسترسی می‌باشد.
۲ـ کالا و خدمات, توسط بقیه خریداران قابل ارزیابی می‌باشد و مشتری می‌تواند از نظرات بقیه افراد استفاده نماید.

۳ـ خرید از فروشگاه به طور ۲۴ ساعته امکان‌پذیر است.
۴ـ بعضی از محصولات مثل نرم‌افزارها یا کتابها و نشریات الکترونیکی و فیلم را همزمان با خرید دریافت نماید.
۵ـ خرید از این فروشگاهها ارزان‌تر است.
۶ـ فشارهای روانی هنگام خرید وجود ندارد.
۷ـ مقایسه انواع کالاها در انواع فروشگاهها به راحتی امکان‌پذیر است.
۸ـ خریدار به راحتی می‌تواند مناسب‌ترین قیمت را انتخاب نماید.

۹ـ خریدار پس از انتخاب کالا و پرداخت مبلغ و هزینه‌های آن سریعاً کالا را در منزل دریافت نماید.
۱۰ـ بعد از دریافت, اگر کالا دارای مشکل باشد می‌تواند آن را مرجوع نماید.

فروشگاههای الکترونیکی از دیدگاه فروشندگان هم دارای مزیت‌های زیر می‌باشد:
۱ـ هزینه راه‌اندازی فروشگاه الکترونیکی کمتر از ایجاد فروشگاه فیزیکی است.
۲ـ تبلیغ محصولات به راحتی و سادگی و ارزانی در سطح جهانی امکان‌پذیر است.
۳ـ مشتریان منحصر به یک محدوده جغرافیائی نمی‌شود.

۴ـ رقابت برای جذب مشتری و ارتقاء کیفیت بالا می‌رود.
۵ـ مدیریت فروشگاه, ارتباطات با مشتریان و اضافه کردن سرویسهای اضافی به سهولت امکان‌پذیر است.
۶ـ ارتباطات با تولیدکنندگان کالا با حذف واسطه‌ها, بهینه می‌گردد.
۷ـ نرخ سودآوری افزایش می‌یابد.

راه‌اندازی تجارت الکترونیکی از نوع بنگاه ـ مشتری (B2C) آسان می‌باشد. لازم است ابتدا یک فروشگاه الکترونیکی به شکل صفحات وب ایجاد نمایید و با یک سرویس‌دهنده که کلیه مسائل مدیریتی فروشگاه و هر آنچه مورد نیاز است (شامل نرم‌افزارهای رایانه‌ای, مسائل امنیتی و…) را انجام می‌دهد, قرارداد منعقد نمایید.
برای گسترش این مدل از تجارت الکترونیکی در ایران, به گسترش سیستم‌های انتقال الکترونیکی وجوه ایمن و مطمئن نیاز می‌باشد.

۳ـ تجارت الکترونیکی مشتری ـ مشتری C2C

تجارت الکترونیکی مشتری ـ مشتری (C2C) هم اخیراً به وجود آمده است. حجم مبادلات این نوع تجارت الکترونیکی در مقایسه با دو نوع فوق‌الذکر بسیار پایین‌تر است. این نوع تجارت الکترونیکی بیشتر برای برگزاری مناقصات و مزایده‌ها و حراج‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۴ـ تجارت بنگاه ـ اداره (B2A)

این نوع تجارت الکترونیکی کلیه مبادلات تجاری و مالی بین بنگاههای تجاری و ادارات و سازمانهای دولتی را در برمی‌گیرد. این نوع تجارت شامل دو بخش می‌باشد, یک بخش شامل خرید کالا و خدمات توسط ادارات از بخش غیردولتی یا بنگاههای تجاری و بخش دوم شامل پرداختهای بخش غیردولتی یا بنگاههای تجاری به ادارات دولتی بابت مالیات‌ها و عوارض مختلف می‌شود.
این مدل تجارت الکترونیکی با به وجود آمدن دولت الکترونیکی به سرعت گسترش می‌یابد ولی فعلاً در مراحل اولیه شکل‌گیری می‌باشد. در کشورهای پیشرفته نظیر آمریکا چند سال است که این مدل ایجاد شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.

۵ـ تجارت الکترونیکی مشتری ـ اداره C2A
شاید جدیدترین نوع تجارت الکترونیکی که با ایجاد دولت الکترونیکی رونق می‌یابد, تجارت الکترونیکی C2A است. مدل مشتری ـ اداره عبارت است از مبادلات مالی و تجاری دولت‌ها و شهروندان که شامل جمع‌آوری مالیات‌ها, عوارض و کمک‌های مردمی می‌باشد.

۶ـ تجارت الکترونیکی دولت ـ دولت (G2G)
تجارت الکترونیکی دولت ـ دولت (G2G) شامل مبادلات تجاری بین دولت‌ها می‌باشد. برای انعقاد قراردادهایی در زمینه‌های مختلف بین کشورها از این مدل استفاده می‌گردد. به عنوان مثال اگر دو کشور بخواهند در زمینه صادرات و واردات با یکدیگر قرارداد منعقد نمایند از مدل G2G استفاده نمایند.

با توجه به اینکه سه مدل اخیر تجارت الکترونیکی (C2A, B2A, G2G) به موضوع جدیدی تحت عنوان دولت الکترونیکی مربوط می‌شود. در ادامه این بحث پیرامون دولت الکترونیکی توضیحاتی ارائه می‌شود.