بخشی از مقاله
چکیده
از مهمترین دستاوردهای اقتصاد مبتنی بر دانش بروز و ظهور رشتهای جدید به نام سرمایه فکری در ادبیات موضوعی بسیاری از علوم است. سرمایه فکری از طریق حاکمیت دانش در سازمان، برقراری تکنیکهای سازمانی، استفاده از مهارتهای حرفهای، ارتباطات با مشتری میتواند به ایجاد داراییهای نامشهود و به فعلیت درآوردن آنها در قالب سود و مزیتهای رقابتی پایدار کمک نماید. عوامل متعددی نظیر وجود ثبات بلندمدت در عرصه رقابت جهانی، رشد اقتصاد مبتنی بر دانش، ظهور مدلهای تجاری مبتنی بر زنجیره ارزش نظیر مدلهای تجاری مبتنی بر شبکه و ارتباطات، ماهیت در حال تغییر بازارهای بورس، تاثیر انواع مختلف سرمایهگذاریها نظیر صندوقهای سرمایهگذاری مشترک، بازنشستگی و صندوقهای سرمایهکذاری کمریسک، نقش تحلیلگران بازارهای سرمایهگذاری، توسعه شاخصهای سرمایهگذاری و نحوهعملهای حاکمیت شرکتی و گزارشگری مالی در سراسر جهان، ضرورت گزارشگری سرمایه فکری در سازمانها و شرکتها را ایجاد کرده است. گزارشگری سرمایه فکری به نوبه خود زمینه لازم جهت مدیریت آن را فراهم میسازد. لذا مقاله حاضر سعی دارد تا نحوهعملهای بین المللی را در زمینه گزارشگری و مدیریت سرمایه فکری که توسط سازمانها و دولتها به صورت عملی مورد استفاده قرار میگیرد، را مورد بررسی قرار دهد.
واژگان کلیدی: سرمایه فکری، مدلهای توصیفی، مدلهای تجویزی، نحوهعملهای گزارشگری و مدیریت سرمایه فکری.
مقدمه
امروزه سرمایه فکری1 چه به لحاظ ماهیت ذاتی و چه به واسطه رشد اهمیت آن در نوآوری و بهرهوری، به عنوان مزیتی رقابتی ونمایانگر بخشی از عملکرد اقتصادی برای سازمانها و شاخصی از رشد و توسعهیافتگی کشورها در نظر گرفته میشود. سرمایه فکری به سرعت در حال تبدیل شدن به مبنایی مهم در توسعهی عملکرد آینده سازمانها است. یکی از مهمترین ابعاد توسعهی مفهوم سرمایهی فکری در سازمانها، گردآوری دادههای عملکردی مرتبط با سرمایه فکری با هدف سنجش و اندازهگیری اجزاء و عناصر مختلف سرمایهی فکری و سپس گزارشگری آن است. لذا ما در این مقاله سعی داریم تا در کنار معرفی مختصر مدلهای اندازهگیری سرمایهی فکری، مهمترین رهنمودهای بین المللی در زمینه گزارشگری و تهیه اظهارنامههای سرمایهی فکری را ارائه کرده تا بدین وسیله مقدمات مدیریت داراییهای فکری در سازمانها و شرکتها فراهم میشود.
تعریف و طبقه بندی سرمایه فکری در مسیر تطور مفهوم سرمایهی فکری، نظریهپردازان و محققان مختلف سعی نمودهاند تا بر اساس دیدگاهها و زمینههای تخصصی گوناگون، تعریفی عمومی از سرمایه فکری ارائه دهند، اما با این حال پیرامون ادبیات نظری سرمایهی فکری هیچ اشتراک نظر و توافق عمومی وجود ندارد - . - Marr and Moustaghfir,2005 با این حال اکثر تعاریف و طبقهبندیها نشان میدهد، علیرغم اینکه محققان از ساختارها و عناوین مختلفی جهت شناسایی سرمایهی فکری استفاده میکنند، یک همگرایی کلی بین این تعاریف و گروهبندیها وجود دارد - . - Kaufmann and Schneider,2004 بر مبنای این همگرایی سرمایهی فکری متشکل از سه مولفهی اصلی: سرمایهی انسانی، سرمایهی ساختاری و سرمایهی مشتری است که هر یک به شرح زیر تعریف میشوند:
1. سرمایهی انسانی:2 سرمایهی انسانی قابلیتهای ترکیبی نظیر دانش، مهارتها و تواناییهای کارکنان یک سازمان را تشکیل میدهد که در حل مسائل کسبوکار به کمک سازمان میآیند. سرمایه یانسانی، سرمایهی درونی در میان افراد بوده و سازمان قادر به اکتساب و تملک آنها نیست - . - Edvinsson and Malone,1997
2. سرمایهی ساختاری:3 به تمام مواردی که از کارکنان سازمان - سرمایهی انسانی - پشتیبانی میکند، اطلاق میگردد. سرمایهی ساختاری، زیرساختهای پشتیبانی کنندهای است که سرمایههای انسانی را به مرز عملیاتی شدن هدایت میکنند. این سرمایهها در مالکیت سازمان بوده و با ورود و خروج افراد به سازمانها در آنها تغییری ایجاد نمی شود - همان - .
3. سرمایهی مبتنی بر مشتری - رابطه ای - :4 در این طبقهبندی سرمایهی مبتنی بر مشتری عبارت است از: قوت و پایداری روابط با مشتریان. بر این اساس، رضایت مشتریان، تکرار معاملات، رشد مالی و میزان حساسیت قیمت میتواند به عنوان شاخصهایی برای سرمایهی مبتنی بر مشتری در نظر گرفته شود - همان - .
سنجش و اندازه گیری سرمایه فکری در عصر اقتصاد دانشی5 امروز که در آن دانش و فکر بخش قابل ملاحظهای از ارزش یک محصول و همچنین ثروت یک سازمان را تشکیل میدهد، روشهای سنتی حسابداری، که مبتنی بر داراییهای ملموس و اطلاعات تاریخی و گذشتهنگر هستند، برای اندازهگیری سرمایهی فکری، که هسته اصلی فعالیتهای اقتصادی شرکتهای دانش محور را تشکیل میدهد، کفایت نخواهد کرد. بنابراین با توسل به رویکردهایی که در آنها تلاش میشود تا سهم حذف شده داراییهای نامشهود یا در اصطلاح نوین، سرمایهی فکری را در گزارشهای مالی شرکتها مورد محاسبه قرار دهد، هم شکاف قابل ملاحظه میان ارزش بازار و ارزش دفتری به حداقل رسیده و هم موجب آگاهی گروههای ذینفع نسبت به ارزش و عملکرد واقعی شرکتها و سازمانها خواهد شد.
از سوی دیگر، در عصر اقتصاد دانشی امروز تقاضا از سوی گروههای مختلف ذینفع و ذیعلاقه جهت دسترسی به گزارشهای مالی که اقلام متنوع سرمایهی فکری را مورد سنجش قرار میدهند، افزایش یافته است - . - Lev,2000 مرور ادبیات موضوعی سرمایهی فکری نشان میدهد که حجم قابل ملاحظهای از تحقیقات به اندازهگیری سرمایهی فکری اختصاص یافته است - . - Luthy,1998 این موضوع بیانگر این حقیقت است که اندازهگیری سرمایهی فکری کماکان به عنوان یک حوزه تحقیقاتی در حال رشد و گسترش شناخته میشود. به باور بسیاری از نظریهپردازان حوزهی سنجش سرمایه فکری، هنگامی که یک سازمان نتواند موضوعی را مورد سنجش قرار دهد، لاجرم از مدیریت آن نیز عاجز خواهد بود و علاوه بر آن نمیتواند در مورد آن گزارشگری مناسبی را صورت دهد. بر این اساس میتوان گفت به طور کلی دو دلیل عمده برای سنجش سرمایه فکری از دیدگاه کلان در سازمانها وجود دارد:
- از دیدگاه گزارشگری مالی با هدف اینکه ملزومات قانونی و تنظیمی مورد نیاز سازمان تأمین و برآورده شود.
- از دیدگاه مدیریت سرمایه فکری که به بهترین نحو در سازمان پیاده سازی میشود.
تا زمان ایجاد تغییرات کامل در رویههای حسابداری نمی توان انتظار داشت که این رویهها قادر باشند تا داراییهایی که رهاورد و نتیجه اقتصاد دانشی امروز است را در قالبها و رویههای خود بگنجانند. لذا نیاز و ضرورت بیشتری به ابداع مدلهای سنجشی و ارزشیابی سرمایهی فکری از سوی سازمانهای تجاری و چه بسا غیرتجاری در سراسر دنیا احساس میشود. اذعان به این حقیقت مهم که مفهوم سرمایهی فکری به عنوان یک مفهوم بین رشتهای در میان علوم مختلف نظیر حسابداری، اقتصاد، مدیریت استراتژیک، مدیریت مالی، منابع انسانی و بازاریابی شناخته میشود، سبب شده است تا چارچوبها و رویههای زیادی جهت سنجش و اندازهگیری سرمایهی فکری از سوی این رشتههای علمی ارائه شود، به همین دلیل از زمان طرح نخستین مدل مرتبط با سنجش سرمایهی فکری، تا به امروز بیش از 56 مدل مطرح عرضه شده است. این مدل ها را به لحاظ ماهیت می توان به دو دستهی عمده تقسیم کرد:
-1 مدلهای توصیفی:6 مدلهایی هستند که با رویکرد توصیفی در سنجش سرمایهی فکری طراحی گردیدهاند - خاوندکار و همکاران،. - 1388 مدلهای توصیفی را میتوان به چهارگروه تقسیم کرد:
1-1 مدلهای بازده داراییها:7 برای اولین بار این طبقهبندی از سوی سویبای، از بزرگترین نظریهپرادازان حوزهی سرمایهی فکری ارائه شد. اساس این مدلها بر پایهی محاسبهی نرخ بازده داراییها استوار است. سنجش سرمایهی فکری طبق این مدلها نیازمند انجام محاسباتی به شرح زیر میباشد - : - Pewtan et al,2008
1-2 مدلهای مبتنی بر ارزش بازار:8 مدلهای مبتنی بر ارزش بازار، به طور عمومی با هدف نمایش ارزش مالی سرمایهی فکری فکری و به منظور مقایسه و الگوگیری شرکتها در گسترهی یک صنعت به خصوص قابل استفاده میباشد. در حقیقت این مدلها، از طریق محاسبه ارزش بازاری شرکت و ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام، ارزش سرمایهی فکری را مورد اندازهگیری قرار میدهند - همان - .
