بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر، استخراج دلالتهای تربیتی احکام کتابت و نشر علم است. برای این منظور باب پنجم کتاب منیه المرید فی اداب المفید و المستقید - آداب تعلیم و تعلم در اسلام - ، نوشته زینالدین بن علی بن احمد عاملی جبعی معروف به شهید ثانی، مورد بررسی قرار گرفت. در این بررسی که بر اساس سئوال اصلی تحقیق و با رویکرد تحلیل کیفی با فرآیند تحلیل مضمون برای دریافت ایده آشکار و پنهان مؤلف، به روش تحلیلی و استنباطی وارد متن شده، دلالتهای تربیتی استخراج شد. یافتههای پژوهش عبارتند از: خلوص نیت به مثابه حس جهت یابی مشروع، توجه به مسؤولیت اجتماعی، تولید و نشر علم نافع، سرمایه گذاری بهینه، سخاوت علمی و توسعه سرمایه. نتیجه یافته ها حاکی از آن است که دلالتهای تربیتی در دو بعد فردی و حاکمیتی قابل بیان است که در نهایت در صورت مساعدت میتواند به خیر عمومی منجر شود.
واژه های کلیدی: دلالت تربیتی، احکام کتابت، شهید ثانی، خیر عمومی، حاکمیت
مقدمه
تولید علم از جمله دغدغههای دنیای امروز است که در رفع نیازهای جوامع بشری نقش اساسی ایفا می کند، هرچند بر اساس آموزهها، باورها و انگیزهها، تعاریف و رویکرد نگرش به آن در جوامع مختلف متفاوت است. این ضرورت در جامعه ما نیز وجود دارد و به همین دلیل بیش از پیش جامعه علمی مورد خطاب قرار میگیرد تا با تعامل مؤثر با جامعه، پس از درک نیازها به تولید علمی همت گمارد که پاسخگو باشد. از جمله این نیازها در جامعه و حکومت دینی، تولید علم دینی و کتابت آن است تا شرایط برای نشر، نقد و توسعه آن فراهم شود.
خداوند با نخستین نعمت خویش بر انسان یعنی قرآن کریم، به صراحت ارزش علم و دانش را به صراحت به انسان متذکر میشود1 و پیامبر - ص - به عنوان اولین مربی و معلم مسلمانان خود مشوق و ترغیب کننده به علم و کتابت است - نلینو، - 1378 و از همان روزهای نخست وحی، کاتبانی را گرد آورد تا کتاب آسمانی را مکتوب کنند که حکایت از اهمیت نوشتن تعالیم در نزد پیامبر اسلام - ص - و گسترش بعد از آن دارد - رحیمی راغب و قیم، . - 1394 نیز ایشان در روایتقَیﱢدُوامتذکر اَلْعِلْمَمیشود:» بِالْکِتَابِ« دانش را با نوشتن در بند بکشید - حرانی، 1404 ق. - . به همین مضمون امام صادق - ع - میفرمایدکتُبُوا؛»أ فإنﱠکُمتَحفَظُونَلا إلاّبالکِتابِ« - المتقی الهندی، 1401ق - .
بنابراین کتابت و نگارش به متن صریح روایات، یکی از راههای حفظ و صیانت از حقایق است؛ خواه دینی باشد یا غیر آن. نیز از طریق کتابت و نگارش به دلیل کاهش نگرانی از دست رفتن یا تغییر و جعل آن، آرامش و اطمینان را در پی خواهد داشت.2 به غیر از آنکه کتابت و نگارش راهی برای حفظ و صیانت، آرامش خاطر و ترویج بهینه آن است، ارزش افزودهای در پی دارد که برای رفع نیاز در آینده خود و دیگران میتواند کارساز باشد. شهید ثانی - 1394 - این مفهوم را با نقل روایتی از امام صادق علیه السلام به نقل از مفضل بن عمر آورده است:
1 إقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ* اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَم* الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ - آیات 1 تا 5 سوره علق -
2 القلب یتّکل علی الکتابه - کلینی ، - 1366
دست اندرکار نگارش باش و علم و آگاهی خود را میان برادران ایمانی خود منتشر ساز و چون از دنیا بروی برای فرزندانت این نبشتار را به ارث گذار زیرا روزگاری پر آشوب در پیش است که مردم جز با نوشته و کتابهای خود نمیتوانند خویشتن را با چیز دیگری مأنوس و سرگرم سازند1گویا در این روایت، نوشتار فردی نیز به عنوان تجربیاتی که ارزش دارد و می تواند انس و آرامش بیاورد را مورد توجه قرار میدهد که نشاندهنده اهمیت و ضرورت توجه به نگارش و کتابت است. به عبارت دیگر تجربه بشری را به عنوان بخشی از دانش مورد اعتنا قرار میدهد که کارآمد است و میتواند در روزگار پر آشوب مأمن قرار گیرد. شاید بتوان گفت یکی از دلایل این کارآمدی در زمان فتنه، اشاره به همان تکرار ادوار تاریخی است که برای خود و دیگران میتواند بصیرت ایجاد کند یا این اطمینان را بدهد که »تلک الایام نداولها بین الناس - « آل عمران، . - 140 نیز اعتبار علم و اهمیت نزدیک بودن آن به واقعیت بر توجه به تجربهها، ثبت دانش ضمنی افراد و ساخت آن بر اساس ارتباط میان ذهنی دلالت دارد.
اهمیت علم آموزی و کتابت علم در آیات، احادیث و روایات بسیاری ذکر شده است.2 با توجه به اهمیت و ضرورت موضوع، با کنکاش انجام شده، کسی مانند احمد عاملی جبعی معروف به شهید ثانی در این باب به صراحت احکامی را بیان کرده است. او فقیهی است که به حوزه تعلیم و تربیت نگاه ویژه داشته و با کتاب معروف منیه المرید در این عرصه وارد شده است. این احکام به دلیل ویژگی خاص فریضه بودن علم و نیز نگاه ویژه شهید ثانی به امر تربیت، در خود دلالت های تربیتی آشکار و گاه ضمنی قابل توجهی دارد که این مقاله به آنها پرداخته است.اگر یکی از پایههای تولید نظریه در زمینه تربیت اسلامی بر »فقه تربیتی استوار است که هدف از فقه تربیتی، تأمین ضرورت بنیادی و نیز پاسخگویی به مسائل مورد ابتلای جامعه در این قلمرو میباشد.« - اعرافی، - 1395، این مقاله می تواند تبیین کننده مبانی رفتار کتابت بر اساس احکام باشد.با رجوع به آرای شهید ثانی درباره حکم کتابت و نگارش، احکام را بر حسب اهمیت علمی که نگارش مییابد، به 3 قسم تقسیم میکند:
