مقاله تبیین عقل از منظر اسلام و دلالت های تربیتی آن

بخشی از مقاله

چکیده

قرآن کریم، انسان را به استفاده از عقل فراخوانده و انسانهایی که از عقل خود استفاده نمی کنند، را بدترین جنبندگان روی زمین دانسته است. وبا ایجاد ارتباط بین دیانت و عقلانیّت، کافران را انسانهایی نادان معرفی کرده است و ارتکاب برخی از گناهان را نیز به عدم استفاده از عقل نسبت می دهد . قرآن کریم انسان ها را به تعقل در برخی امورمانند؛ نشانههای خداوند، زنده شدن زمین، تنوع میوه ها، آفرینش انسان، آثار گذشتگان، محال بودن شریک برای خدا، برتری آخرت بر دنیا ... فراخوانده است. و موضوع این مقاله تبیین عقل، انواع و منابع آن از منظر اسلام و سپس بررسی دلالت های تربیتی آن بوده است.

مقدمه و طرح مسئله
یکی از والاترین تعابیری که قرآن به عنوان رکن سعادت آدمی معرفی می نماید، عقل است. در آیاتی که عقل، رکن آن است هدف از نزول آیات الهی را تعقل و اندیشه مردم ذکر می کند. بعضی دیگر از آیات قرآن مطلب را از این فراتر برده و با لحن سرزنش آمیزی مردم را به خاطر عدم تفکر و تعقل مورد مؤاخذه قرار داده ومیفرماید:َلاتَعْقِلُونَ«» - بقره - 109/ و به وضوح این حقیقت را روشن می سازد که خداوند نیروی تعقل را در اختیار انسان نهاده که برای درک واقعیت ها از آن استفاده کند و اگر نکند در خور ملامت و توبیخ است.

پیدایی تعقل و خرد ورزی را میتوان همزاد تاریخ بشر دانست. یکی از ابعاد اسلام،دعوت به تعقّل و تفکر است. دلیل اساسی این دعوت ویژگی عقلانی انسان است. انسان خلیفه خدا در زمین است و از آنجا که کمال و بالنده او به میزان رشد اندیشهاش بستگی دارد، تربیت عقلانی این وجود مکرّم، یکی از اصول اساسی تعلیمات قرآن است. اسلام، رکن اساسی خود را توحید قرار داده و آدمی را به تفکر در پایههای اصلی دین دعوت کرده است. تقلید در اصول دین باطل و رسیدن به یقین در آنها واجب است. این موضوع نشان میدهد که گذرنامه ورود به اردوی موحّدان، تفکر است. و به عنوان یکی از ادله چهارگانه استنباط در مذهب شیعه شناخته میشود

اگر بخواهیم به عنوان مبحثی درون دینی به مساله عقل بپردازیم، مسلما قرآن کریم و سپس نهج البلاغه از مهم ترین منابع این تحقیق به شمار می آید. برای یافتن دیدگاه قرآن درباره عقل، ابتدا لازم است تعریف قرآن را از این مقوله دریابیم. سپس به ارتباط آن با تربیت بپردازیم.

معنای لغوی عقل
معنای عقل در لغت عرب، منع، نهی، امساک، حبس و جلوگیری، بند و بازداری است - باقری، . - 1389 و عقل را به این دلیل عقل نامیده اند
 
که صاحبش را از انحراف باز می دارد - زبیدی، . - 1405 و اصولا به ریسمانی که حیوان را به میخ ببندند تا از حریم دایره ای آن تجاوز نکند " عقل" گفته می شود. عقل همان ریسمان رهایی انسان از انگیزه های شیطانی برای نگهداری او در محدوده شریعت است، تا از این مرزهای مقررات خالق تجاوز نکند و در حقیقت، انسان را از گفتار و کردار زشت بازمیدارد و معادل فارسی آن خرد و اندیشه است

معنای حقیقی عقل
معنای اصلی عقل، نیرویی است، که به واسطه آن خیر و شر و حق و باطل را از یکدیگر تشخیص میدهیمومقابل آن جنون، سَفَه و جهل است و در دیدگاه قرآن، عقل موهبتی الهی است، که آدمی را به سوی حق هدایت میکند و از گمراهی نجات میدهد. و در روایات بیشتر به معنی قوه تشخیص و ادراک و وادار کننده انسان به نیکی و صلاح و بازدارنده وی از شر و فساد است  و در فلسفه، جوهر بسیطی است که مردم به وسیله آن واقعیت را دریافت میکنند. بنابراین، عقل دریافتن واقعیت است و عاقل در نهج البلاغه کسی است که "علم" یعنی محصول تفکر را حفظ و نگهداری می کند و در این زندگی به کار می گیرد

کلمات هم معنی عقل در قرآن
الف. نهیه: عقل از آن جهت نهیه نامیده شده که بازدارنده انسان از ارتکاب قبایح است. »در این کار نشانههایی ]از عظمتخدا[ برای صاحبان عقل است]«طه.[54/

ب. حجر: عقل را ازآن جهتحجر گویند که انسان را از اجابتخواستههای نفسانیاش باز میدارد. قرآن کریم میفرماید: آیا برای خردمند در این سوگندی است. ]فجر [5 /

ج . لب: عقل خالص از آلودگیها و آمیختگیها را گویند و گفته شده که لب عقل پاک و رشد یافته است; پس هر لبی عقل است ; اما هر عقلی لب نیست; به همین رو خدای تعالی فهم برخی از احکام را ویژه اولوالالباب شمرده است. 

اهمیت عقل
از جمله مباحثی که بیانگر اهمیت عقل است، شأن و منزلت عقل در انسان است. از نگاه امام علیعلیه السلام عقل مهمترین نعمتی است که خداوند به انسان ارزانی داشته است، و همین موهبت الهی، وجه تمایز انسان از چارپایان است. و انسانیت انسان به عقل او است - طبرسی، . - 1415 امام علی - ع - ، »گرانمایه ترین بینیازی خرد است و بزرگ ترین درویشی بیخردی است« حکمت یعنی،اگر کسی عقل داشت همه چیز دارد، هم دین و هم دنیا

"خداوند در فرشتگان عقلی بدون شهوت قرار داد و در چارپایان شهوتی بدون عقل و در فرزندان آدم هر دو را قرار داد. پس عقل هر کس بر شهوتش چیره گشت، از فرشتگان برتر است و شهوت هر که بر عقلش پیروز شد از چارپایان بدتر است "

تاکید قرآن بر استفاده از عقل
قرآن کریم به دفعات انسانها را به استفاده از عقل دعوت کرده است. از باب نمونه قرآن کسانی که از عقل استفاده نکرده و در نتیجه کافر شدند را به گوسفندان تشبیه کرده و میفرماید:

»مثل کسانی که کافر شدند مثل آن چوپانی است که بر گوسفندان خود نهیب میزند و چیزهائی میگوید که گوسفندان نمیفهمند ندائی از او میشنوند، کر و گنگ و کورند و در نتیجه راهی برای تعقل ندارند«1 و عدم استفاده از عقل، چنان امری ناپسند است که از نظر قرآن کریم، بدترین جنبندگان روز زمین افرادی هستند که از عقل خود استفاده نکرده، کر و لال شده و به گمراهی رفتهاند

جایگاه عقل در اسلام
اسلام بیش از هر دینی انسان را دعوت به تفکر و تعقل کرده است. این حقیقت را به راحتی می توان با رجوع به ظواهر قرآن و روایات اسلامی بی نیاز از هر تأویل و تفسیری دریافت. بسیاری از آیات قرآن و روایات بطور صریح انسان را دعوت به تفکر در آیات و نشانه های الهی می کنند.

-1 تفکر در نشانههای خداوند در عالم هستی

خداوند در آیات فراوانی مردم را به تعقل و اندیشیدن در چگونگی آفرینش آسمانها و زمین، اختلاف شب و روز فروفرستان باران از آسمان و دعوت میکند و در اغلب موارد در پی اثبات مسئله توحید است.

»به درستی که در خلقت آسمانها و زمین و اختلاف شب و روز و کشتیها که در دریا به سود مردم در جریان هستند و در آنچه که خدا از آسمان نازل میکند یعنی آن آبی که با آن زمین را بعد از مردنش، زنده می سازد و از هر نوع جنبنده در آن منتشر میکند و گرداندن بادها و ابرهائی که میان آسمان و زمین مسخرند، نشانههایی است برای مردمی که تعقل کنند

-2 تعقل در زنده شدن زمین پس از مردن آن
»بدانید که همانا خداوند است که زمین را پس از مردنش، زنده میکند، خداوند نشانهها را برای شما روشن ساخت شاید اندیشه کنید

» و اگر از ایشان بپرسی چه کسی از آسمان آبی چنان می فرستد و زمین را بعد از مردنش زنده می کند حتما خواهند گفت االله، تو بگو الحمد الله، اما بیشترشان تعقل نمی کنند

-3 تعقل در تنوع میوهها
»با آن - آب - برای شما کشت و زیتون و نخل و انگور و همه گونه میوه ها رویاند که در این، برای گروهی که اندیشه کنند عبرتها است

-4 تفکر در اختلاف شب و روز
»او از رحمت خود برای شما شب و روز را قرار داد تا در یکی آرامش گرفته در دیگری به جستجوی فضل خدا برخیزید، چنین کرد تا شاید شکر بگذارید

»و شب و روز را به خدمت شما گذاشت و خورشید و ماه و ستارگان به فرمان وی در خدمت شما هستند که در این برای گروهی که عقل خود را به کار برند عبرتهاست

» خداوند کسی است که زنده کرده و می میراند و اختلاف شب و روز برای اوست، آیا اندیشه نمی کنید؟«9

.5 تفکر در آفرینش انسان
»خدا همو است که شما را از خاک و سپس از نطفه و آنگاه از علقه بیافرید و آنگاه به صورت طفل شما را بیرون می کند تا به حد بلوغ برسید و بعد از آن پیر و سالخورده گردید، ولی بعضی از شما قبل از رسیدن به پیری می میرید و نیز بیرون می کند تا به اجل معین خود برسید و شاید تعقل کنید

» و هر که را عمر طولانی دهیم خلقتش را دگرگون می کنیم آیا هنوز هم تعقل نمی کنند

-6 تعقل در آثار گذشتگان
» •و بارانی عجیب بر آنان بباراندیم ، بنگر تا عاقبت بدکاران چسان بود«

·    »و تامل کن عاقبت مفسدان چه شد«

·    »فانظر کیف کان عاقبه الظالمین«

·    »در زمین سیر کنید، و تامل کنید که عاقبت انکارکنندگان چه شد«3

-7 تعقل در محال بودن شریک برای خداوند

» برای شما از خود شما مثلی زده، آیا بردگان شما در آنچه که از اموال به شما روزی کرده ایم هیچ فردی شریک شما هست بطوری که آن برده و شما با هم برابر باشید و احیانا شما از آن بردگان بترسید که مبادا در شرکت تجاوز کنند آن طور که از یک شریک آزاد می ترسید؟ اینگونه آیات را برای مردمی که تعقل کنند توضیح می دهیم«4

-8 تعقل در نزول قرآن کریم
» و چون آیات ما بر ایشان تلاوت می شود با اینکه آیاتی است روشن ، کسانی که امید دیدار ما را ندارند می گویند: قرآنی دیگر برای ما بیاور، و یا آن را عوض کن . بگو: این به اختیار من نیست که از پیش خود آن را عوض کنم، من پیروی نمی کنم مگر چیزی را که به من وحی شده ، من می ترسم که اگر پروردگارم را نافرمانی کنم به عذاب روز عظیم قیامت گرفتار شوم. بگو اگر خدا می خواست من این آیات را بر شما تلاوت نمی کردم ، و شما را به مضامین آن آگاه نمی نمودم، چرا که پیش از این مدتی طولانی میان شما بودهام. با این حال چرا تعقل نمی کنید؟«5

-9 تعقل در برتری آخرت بر دنیا
»و زندگی دنیا جز لهو و لعب چیزی نیست و هر آینه خانه آخرت بهتر است برای کسانی که تقوا را پیشه خود می سازند آیا باز هم تعقل نمی کنید«

انواع عقل - شیخ الاسلامی، - 1377 -1 عقل نظری و عقل عملی:وظیفه عقل نظری، درک و شناخت
واقعیتها و قضاوت درباره آنها است. و عقل عملی همان قوه ای است که رفتار آدمی را کنترل می کند. یا کارش درک باید ها و نباید ها است.

2-2 عقل جزئی و عقل کلی : عقل جزئی با سود و زیان دنیایی و عالم طبیعت سر و کار دارد، در حالی که عقل کلی، از شک و وهم و شهوت در امان است و به دنبال آخرت و درک عالم غیب است و مایه سعادت انسان است به سوی ابدیت.

-3 عقل متعارف و عقل قدسی: عقل متعارف؛ همان است که همگان از آن بهره می برند حتی آنانی که اهل ایمان نیستند. اما عقل قدسی همان منبع معرفتی شهودی است که محل جوشش برخی از معارف می شود.

- 4 عقل سالم و عقل فاسد: امام علی - ع - در زمینه عقل می فرمایند، کسی که به شهوت و غضب و حرص و طمع آرزوهای دنیایی دور

- دراز پشت پا زده از عقل سالم برخوردار است و برعکس آدم مطیع خشم

-  حسد و خود پسندی و... سﻻمت عقل خود را تباه نموده است.

-5 عقل معاش و عقل معاد : عقل معاش، همان عقل ابزاری است که با بررسی و جمع آوری اطلاعات و سازماندهی آنها و پیش بینی امور، با توجه به تحولات و احتمالات گوناگون، زندگی فردی و جمعی را پیش می برد، عقلی که توسعه علمی، فنی، صنعتی و مادی جهان امروز را به وجود آورده است.

پرورش عقل

ارزشمندترین نعمت الاهی برای بشریت، عقل است و به همین جهت است که انسان اشرف مخلوقات نامیده شده است. به واسطه این نعمت بزرگ است که انسان می تواند خیر را از شر، هدایت را از ضلالت، دوست را از دشمن، نور را از ظلمت و …تمییز دهد و از آفات و خطرات مصون و محفوظ بماند. لذا ضرورت آن کاملا مشخص است.

راه های پرورش عقل و فکر جهت کسب استقلال فکری -1 استفاده از معلم و استاد دلسوز؛

امام علی - ع - یکی از گروه های سعادت مند را دانشجویانی می داند که درپی یافتن راه از طریق تعلیم و بهره گیری از اساتید و معلمان دلسوز هستند. 

-2 ارتباط با کتاب و مطالعه؛
امام صادق - ع - فرمود: مطالعه فراوان در مطالب علمی، عقل را باز و شکوفا می سازد - مجلسی، . - 1403

-3 سیر و سفر در زمین و مطالعه تاریخ گذشتگان؛

·    قرآن در موارد متعددی انسان را امر به مسافرت های تحقیقاتی کرده و فرموده است: “بگو: روی زمین گردش کنید! سپس بنگرید سرانجام تکذیبکنندگان آیات الهی چه شد؟! ]انعام.[ 11 /

·    بگو :در روی زمین سیر کنید و ببینید عاقبت کار مجرمان به کجا رسید] ! ”نمل.[69 /

·    بگو :در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند - به همین گونه - جهان آخرت را ایجاد میکند یقیناً خدا بر هر چیز توانا است ]عنکبوت.[20 

·    بگو: در زمین بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود؟ بیشتر آنها مشرک بودند! ]روم.[42 

-4 تفکر و اندیشه ورزی در آیات الهی؛

” برای خردمندان است، همان ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیدهاند، یاد میکنند و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین میاندیشند و میگویند :بار الها! اینها را بیهوده نیافریدهای! منزهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار ]آل عمران191 / و .[190