بخشی از مقاله
چکیده
در گذشته به سبب گستردگی مناطق تحت حکومت فرمانروایان در نواحی مختلف، ارسال پیام از جانب خلیفه به حاکمان و بالعکس، امری ضروری مینمود، و از آنجایی که انتقال اخبار به وسیلهی خط انجام میگرفت، برای آگاهی از تاریخ نامه نگاری نیز باید نخست به تاریخ خط رجوع کرد، چون ممکن است نخستین نوشتههای انسان، نامه بوده باشد.؟
بنابر این اگر اختراع خط را حاصل نیازهای شخصی به ارسال پیام بدانیم - با این فرضیه - نخستین نگارش و کتابت انسان، نامه خواهد بود که در این صورت نیاز به آن بر سنگ نوشتهها تقدّم مییابد زیرا، سنگ نوشتهها، نوشتن نامه به نسلهای آینده است در حالی که نامه، پیامی به هم عصران است. دیگر اینکه، بالطبع این فکر به ذهن خطور میکند که در هر کدام از دورهها باید تفاوتی در شیوهی نوشتن نامهها وجود داشته باشد که نگارندگان در پژوهش حاضر کوشیدهاند تا به صورت اجمالی خط و کتابت قبل و بعد از اسلام و نقش دبیران و کاتبان سلسلههای ایرانی را مورد بحث و بررسی قرار دهند تا مشخص شود آیا تفاوت چشگیری در این زمینه در هر کدام از دورهها احساس میشود یا نه؟
مقدّمه
هر پدیدهای در نتیجهی نیاز انسان به وجود میآید و این نیاز ممکن است یک نیاز مادّی و جسمانی یا یک نیاز معنوی و روحانی باشد. »پیدایش خط، نتیجهی نیاز انسان به نامه نگاری است، زیرا آدمی تا سفر نکرده بود ناچار نبود برای ادای مقاصد و اهداف خویش که آن هم به وسیلهی زبان انجام می-گرفت ، جانشینی بیابد.
امّا آدمی سفر کرد و خواست سخن خود را به گوش دوست و آشنا برساند و برای آنها از سلامت حال خود خبر دهد، به همین منظور ناچار شد کلامش را با وسیلهای غیر از زبان به اطّلاع قوم و خویش و دوست و آشنا برساند، لذا اندیشید که پیامش را با وسیلهای دیگر غیر از زبان که بتواند آن را از راه دور ارسال نماید بیان کند، در نتیجه پس از تفکّر و اندیشهی بسیار توانست پیام شنیدنی را به پیام دیدنی تبدیل نماید
بدین ترتیب انسان خط را اختراع کرد. اگر اختراع خط را حاصل نیازهای شخصی مسافر به ارسال پیام بدانیم - با این فرضیه - نخستین نگارش و کتابت انسان، نامه خواهد بود که در این صورت نیاز به آن بر سنگ نوشتهها تقدّم مییابد زیرا، سنگ نوشتهها، نوشتن نامه به نسلهای آینده است در حالی که نامه، پیامی به هم عصران است کما اینکه امروزه یک نویسنده قبل از نوشتن کتاب به خویشاوندانش نامه مینویسد.
از دوران باستان تا کنون، برای رساندن اندیشهها و مقاصد انسان به همنوعانش، به وجود افرادی چیرهدست و توانمند احساس نیاز میشد که با عناوینی چون دبیر و کاتب، ادیب، منشی، قلمزن، نویسنده و ... مورد خطاب قرار میگرفتند. پور داوود در کتاب فرهنگ ایران باستان، واژهی دبیری را در معنی خط و نوشته آورده است. - پور داوود، - 102 :1356 واژهی دبیر از الفاظ دخیل است و می-توان گفت از روزی که خطّ میخی از سرزمین بابل به ایران رسید، این واژه نیز در همان زمان در زبان فارسی پدید آمد.
زیرا در حدود ششصد سال قبل از میلاد مسیح، در فرس هخامنشی به واژهی دبیر که معنی خط دارد برمیخوریم و در سنگ نوشتههای هخامنشیان چندین بار به شکل » دیپی« دیده می-شود. این واژه یادگاری از قوم سومر است و از ریشهی »دوبکه« معنی خطّ و لوحه دارد گرفته شده است.
واژهی دبیری، لفظی است مشتق از - دبیر + ی - که به آن حاصل مصدر میگویند. دبیری هم کاربرد صفت و هم کاربرد اسم یافته است و معانی مختلفی از قبیل نویسنده، کاتب، ادیب و ... دارد. در اسلام نیز نویسنده و دبیر را کاتب میگفتند. در پژوهش حاضر، به صورت اجمالی خط و کتابت قبل و بعد از اسلام و نقش دبیران و کاتبان سلسلههای ایرانی را مورد بحث و بررسی قرار دادهایم تا مشخص شود آیا تفاوت چشگیری در این زمینه در هر کدام از دورهها احساس میشود یا نه؟ لازم به ذکر است که روش تحقیق در این پژوهش به شیوهی توصیفی- تحلیلی و بر مطالعات کتابخانهای استوار است.
بحث و بررسی -1خطّ و کتابت در ایران قبل از اسلام
اگر نامهنگاری را عامل بزرگترین اختراع بشر که همان اختراع خطّ است،بدانیم تصوّری باطل نیست امّا مدارک موجود و مکتوبی از نخستین نامهها که انسان نوشته است در دست نداریم و آنچه از خطوطوّلیّها بر جای مانده آثاری از دوران باستان است که از راه کتیبهها و لوحهای سنگی و چوبی و... به ما رسیده که به دورههای بعد مربوط میشود. بنابراین، میتوان گفت که اوّلین نامهها، نامههای خبررسانی و نامههای حاوی اطّلاعات شخصی و فردی باشد و پس از آن خبر رسانیهای وسیع و گسترده هستند که به صورت کتیبهها برجای مانده است.
یوهانس فریدریش در کتاب تاریخ خطهای جهان مینویسد: »خط به راستی یکی از ارزشهای فرهنگی عظیم انسان به شمار میرودملّت.های گوناگونی که در اطراف پراکندهاند به دو گروه دارای خط و فاقد خط تقسیم میشوند و این امر دلیلی بر ارزش خطّ است.خطّ و زب، اَشکالن متنوّع خبر-رسانی هستند ...
اکثر وسایل خبر رسانی از آن جمله زبان، خصوصیّت لحظهای دارند و به زمان و مکان محدود میشوند ... لیکن واژهی نوشته شده میتواند بر محدودیّت زمانی و مکانی فائق آید ... - «. فریدریش، - 9 : 1368 آلبرتین گاور در کتاب تاریخ خط مینویسد:نوشتار» به طور کلّی نوعی ذخیرهسازی اطّلاعات است اگر چه تنها گونهی آن نیست.« - گاور، - 8 :1367 و نیز میگوید: »انتقال مستقیماطّلاعات بدون دخالت زبان تجربهای است که به سپیده دم تاریخ بشر باز میگردد
خط ظاهراً کمی پیش از هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح - حدود 3500 سال - در خاورمیانه انجام گرفت و از آنجا الفبا به تدریج به صورتهای مختلف در همهی جهان پراکنده شد و اکنون در هرجا که نوشتن معمول است، این الفبا مورد استعمال دارد. -
قدیمترین آثار خط در ایران مربوط به کتیبهها درآثار تاریخی است که با خطوط میخی و اوستایی و پهلوی نوشته شده است.امّا چنان که میدانیم آثار دیگری غیر ازکتیبهها از آن زمان در دست نیست،
