بخشی از مقاله
چکیده
نظام تعلیم وتربیت داراي عناصر و ارکانی نظیراصول، هدف،روش،شاگرد،برنامه ریزي وارزشیابی است. درمیان این عناصر ارزشیابی از اهمیت ویژه اي برخوردار است و بدون ارزشیابی فرایند آموزش ناقص خواهد بود.کلیه این عناصر و از جمله ارزشیابی تحت تاثیر مبانی نظري مکاتب فلسفی است وانسان شناسی از مبانی اساسی وپایه اي هر مکتب فلسفی است و چگونگی شکل گیري عناصر،اصول وروش هاي تربیتی را تحت تاثیر قرار می دهد.
هدف این مقاله استنتاج آموزه هاي انسان شناسی اسلامی در ارزشیابی آموزشی است. عناصر نظام تعلیم و تربیت و به خصوص ارزشیابی آموزشی به شدت تحت تاثیر ابعاد وجودي انسان است . به عبارت دیگر کم وکیف ارزشیابی آموزشی وابسته و منوط به آموزه هاي انسان شناسی اسلامی است.بدین ترتیب شناخت ارزشیابی آموزشی بدون شناخت تاثیر آموزه هاي انسان شناسی اسلامی برآن ممکن نیست.بنابراین در این مقاله در ابتدا آموزه هاي انسان شناسی اسلامی نظیر فلسفه آفرینش، انواع ارتباطات آدمی،کرامت،اختیاروآزادي، فطرت،عقل و نقش آنها در ارزشیابی بیان می شودوپس ازآن با بررسی الگوهاي ارزشیابی میزان گرایش به آنهادرنظام تعلیم وتربیت اسلامی مطرح می شود.
مقدمه
مهم ترین هدف دراین پژوهش، مطالعه و بررسی تاثیر آموزه هاي انسان شناسی اسلامی در حوزه ارزشیابی آموزشی ودلالت هاي تربیتی مترتب برآن آموزه ها است .نقش و تاثیر آموزه هاي انسان شناسی اسلامی در همه ارکان نظام تعلیم و تربیت همچون قطب نمایی است که مارادر جهت رسیدن به کمال راهنمایی می کند وبه ویژه در حوزه ارزشیابی آموزشی از آن می توان به عنوان یک صافی جهت غربال کردن اصول و رویکردهاي ارزشیابی متداول استفاده کرد.
اهمیت ارزشیابی آموزشی در میان عناصر نظام تعلیم و تربیت به اندازه اي است که این عنصر به عنوان ملکه عناصر نظام آموزشی وابزاري جهت بازتاب نتایج آن می باشدو در حقیقت سازوکاري است که از طریق آن ، برنامه هاي اجرا شده را بررسی و ارزیابی می کند. همچنین از دیدگاه قرآن ، انسان موجودي است برگزیده خداوندو مسئول خویشتن و جهان ، مسلط بر طبیعت و زمین ،ملهم به خیر و شر،وجودش از ضعف و ناتوانی آغاز می شودو به سوي قوت و کمال سیر می کند و بالا می رود.اما جز در بارگاه الهی وبا یاد او آرام نمی گیرد.
ظرفیت علمی و عملی اش نامحدود است .از شرافت و کرامت ذاتی برخوردار است و حق بهره گیري مشروع از نعمت هاي خدا به او داده شده است - ویسی،. - 151 :1384 درنظام آموزش وپرورش رسمی کشور ما که اهداف آن منبعث از آموزه هاي دین اسلام است ، متاسفانه ارزشیابی آموزشی در حال حاضر به شیوه اي صورت می گیرد که در کشورهاي غربی رایج است .از این رو ارائه و ساماندهی ارزشیابی آموزشی متناسب با آموزه هاي انسان شناسی به صورت منسجم صورت نگرفته است.
بنابراین ارزشیابی آموزشی متلائم باآموزه هاي انسان شناسی اسلامی می تواند نقشی انکار ناپذیر در حاکم کردن جهان بینی اسلامی بر نظام آموزشی فراهم کند.بدین سان با محور قرار دادن دلالت هاي تربیتی آموزه هاي انسان شناسی اسلامی در ارزشیابی می توان در اصلاح نظام ارزشیابی متداول و ارائه راهکارها و حتی چشم اندازهاي اساسی به منظور طرح ارزشیابی بر مبناي الگوي نظام تعلیم وتربیت اسلامی به برنامه ریزان آموزشی یاري رساند.
طرح مساله
نظام تعلیم و تربیت داراي عناصر و ارکانی نظیر هدف ، روش ، معلم ، شاگرد، برنامه ریزي ، ارزشیابی است.در میان این عناصر ارزشیابی از اهمیت ویژه اي برخوردار است، زیرا بدون ارزشیابی فرایند آموزش ناقص خواهد بود.کلیه این عناصر و از جمله ارزشیابی تحت تاثیر مبانی نظري مکاتب فلسفی است و انسان شناسی از مبانی اساسی و پایه اي هر مکتب فلسفی است وچگونگی شکل گیري عناصر،اصول و روش هاي تربیتی را تحت تاثیر قرار می دهد.
مطالعه تحلیلی –استنباطی اصول و رویکرد هاي ارزشیابی آموزشی متاثر از آموزه هاي انسان شناسی اسلامی محور اصلی پژوهش حاضر است .به عبارت دیگر استنتاج دلالت هاي تربیتی آموزه هاي انسان شناسی اسلامی در ارزشیابی محور پژوهش محسوب می شود. البته سیطره و نفوذ این آموزه ها در تمام ابعاد تعلیم و تربیت اسلامی ضرورت اجتناب ناپذیر دارد.زیرا این آموزه ها داراي ویژگی جامع و فراگیر می باشد . در این پژوهش به عنوان نمونه شش آموزه از آموزه هاي انسان شناسی اسلامی تاثیرگذار درحوزه ارزشیابی آموزشی که عبارت است از فلسفه آفرینش ،انواع ارتباطات آدمی - خدا،خود،دیگران،طبیعت - کرامت،اختیار و آزادي، فطرت، عقل معرفی و مورد بحث قرار خواهد گرفت.
لازم به ذکر است کاربرد این آموزه ها در حوزه ارزشیابی آموزشی ، راهنماي فرد ارزشیاب در اتخاذ تدابیر آموزشی و تعلیمی است.البته براي رسیدن به این هدف باید در تمام عناصر تعلیم و تربیت این آموزه ها به کار گرفته شود و فقط در یک عنصر و بعد نظام آموزشی نباشد . زیرا در این صورت ماننددرختی بدون ریشه می شود که رشد نخواهد کرد،تلاش و کوشش عناصر نظام آموزشی بی نتیجه خواهد بود،نمی توان هدف واقع بینانه مطلوب را انتظار داشت.
دلالت هاي تربیتی آموزه هاي انسان شناسی اسلامی در ارزشیابی آموزشی
در نگرش و دیدگاه اسلام ،شناخت ابعاد وجودي انسان و گنج هاي نهفته در وجود او دریچه هاي نوینی از خداشناسی فراروي ما می گشاید.به طوري که بعد از خدا شناسی ، محوري ترین مسئله مورد بحث شناخت انسان می باشد.بنابراین هستی شناسی انسان و جایگاه اووابسته به خداوند است و معرفت او نیز با معرفی او حاصل خواهد شد. ممکن نیست که انسان در اصل هستی به خداوند نیازمند باشد ،ولی در شنخت از خداوند بی نیاز باشد. از این رو خداوند همان گونه که انسان را آفریده است ،او را نیز از طریق خودش معرفی می کند - جوادي آملی، . - 32 : 1386 اندیشمندان اسلامی معتقدند خداوند به انسان آن چنان استعدادي داده تا خود را بشناسد ، از اسرار وجود خود آگاه گردد، نیروهاي نهفته درون خود را بیدار سازد و آنها را در جهت هدف خلقت خویش بارور و شکوفا سازد.
اسلام مکتبی است که اصرار و تاکید خاص بر معرفت نفس و شناخت انسان در جهت درك و وصول حقیقت مطلق وجود دارد . بدین سان دین اسلام که از برترین و کامل ترین آموزه هاي وحیانی برخوردار است. اهمیت ویژه اي را به شناخت انسان داده است و کوشیده است که تصویر جامعی از این عظمت هستی ارائه نماید.از این روتهیه و تدوین هرگونه الگوي تجویزي در خصوص ارزشیابی درنظام تعلیم و تربیت اسلامی مستلزم در نظر گرفتن دلالت هاي تربیتی آموزه هاي انسان شناختی این مکتب است . درادامه ،مقاله به طرح وتبیینی ازآموزه هاي انسان شناسی اسلامی می پردازد.
1. فلسفه آفرینش:در نظام انسان شناختی اسلامی ، طبیعت وماهیت ساختار وجودي انسان همواره در حال تلاش و فعالیت ودر تکاپوي پیشرفت به سوي هدفی است که نقطه اوج آن ،یعنی رسیدن به مقصدي است که خداي تعالی از خلقت انسان اراده کرده است. اهداف مذکور بر اساس آیات قرآن عبودیت1،آزمایش و امتحان2 وخلافت الهی3 است و در نهایت غایت اهداف را رحمت الهی4 ذکر کرده اند.
اهداف ارزشیابی باید انعکاسی از فلسفه آفرینش انسان باشد .به طور خاص اهداف ذکر شده در فلسفه آفرینش انسان باید در ارزشیابی در نظر گرفته شود و همچنین به عنوان سرلوحه تدوین اصول و رویکردهاترویج گردد. بدین ترتیب این اصل می تواند در تعیین اهداف و روش هاي ارزشیابی نقش محوري و کانونی را ایفا کند و ملاك و مناط انتخاب است . همچنین اهداف ارزشیابی با توجه به فلسفه آفرینش انسان انعطاف پذیر باشد و بتوان آنها را با توجه به مراحل رشد متربی منطبق داد تا راه صعود وي به مراحل و مدارج ترقی هموار گردد.
.2انواع ارتباطات آدمی: اهداف تربیتی مدنظر اسلام درانواع ارتباطات آدمی داراي تاثیرات فراگیري در همه شئون زندگی انسان و در تمامی شرایط می باشد. زمینه ساز بودن این اهداف نیز به دلیل وصول به هدف غایی تعلیم و تربیت اسلامی وپدید آمدن رفتار هایی است که مطابق با الگوي وحی می باشد - اعرافی وهمکاران، . - 1376ارزشیابی آموزشی باید زمینه اي رافراهم کند که انسان به شناختی واقعی از خود و خدا دست یابدو وي را به این درجه از آگاهی برساند که راه بندگی و قرب پروردگار عالم از آزمون هاي سخت دنیا می گذرد وآن گاه شایسته خلافت الهی می شود.
3. کرامت:کرامت گوهري است در وجود انسان به عنوان نماینده و برگزیده در زمین به ودیعه نهاده شده است .کرامتی که منشا الهی و آسمانی دارد و در شمار نخستین صفات خداوند است.ازجمله دلالت تربیتی این آموزه در ارزشیابی آموزشی خودباوري است.در ارزشیابی آموزشی براي حفظ و ارتقاي کرامت باید موقعیتی فراهم شود که فراگیران باورشان شود که دست یازیدن به کارهاي پست به منزله آلوده کردن گوهر انسانیت است . پیروي کردن از خواسته هاي نفسانی چیزي جز برده ساختن و زبون کردن عقل وروح ملکوتی و الهی در انسان نیست - شاملی ،. - 15 :1384
