بخشی از مقاله
چکیده
شناخت روش فقهی در سازماندهی اندیشه نقش اساسی دارد. از این رو اندیشه دانشمندان بزرگی چون شهید ثانی همواره بر بنیان مبانی استوار، بنا شده است تا آرایی که بیان می کنند متقن باشد. باتوجه به اهمیت روش شناسی ،یکی از مباحث چالش بر انگیز درقاعده لاضرر این است که قاعده لاضرر می تواند حکمی را که بر اساس سایر دلایل قابل اثبات نیست اثبات کند؟ با جستار در فقه شهیدثانی، قاعده لاضرر علاوه بر نفی حکم، قدرت اثبات حکم را نیز دارد .
یکی از نظرات خاص شهید ثانی تعمیم حق شفعه در عقود معاوضی است. عقیده مشهور فقها امامیه نزدیک به اجماع این است درحق شفعه،انتقال سهم ،تنها با بیع، شرط است پس اگر آن را مهر یا صدقه یا هبه یا صلح قرار دهد شفعه بوجود نمی آید اما از نظر شهید ثانی دلیل صریحی بر اینکه حق شفعه تنها در بیع به وجود آید وجود ندارد و فقط روایات، ذکر بیع را در بر دارد و این منافات ندارد که در غیر بیع هم حق شفعه به وجود آید اولا دلیلی که موجب تخصیص باشد وجود ندارد و ثانیا همه این موارد در علت وجود حق شفعه که دفع ضرر از شریک باشد، مشترک هست. با توجه به دلایل شهید ثانی ، علت حکم را دفع ضرر می داند که موجب اثبات حق شفعه در بیع می شود و با استدلال به لاضرر و تعمیم علت در عقود معاوضی حق شفعه را در این نوع عقود اثبات می کند.
مقدمه
روش شناسی شناخت شیوه های اندیشه و راه های تولید علم و دانش در عرصه ی معرفت بشری است موضوع این دانش، روش علم و معرفت است روش شناسی غیر از روش است. روش مسیری است که دانشمند در سلوک علمی خود طی می کند، و روش شناسی دانش دیگری است که به شناخت آن مسیر می پردازد. روش همواره در متن حرکت فکری و تلاش های علمی یک دانشمند قرار دارد و روش شناسی دانشی است که از نظر به آن شکل می گیرد، - ابوالحسنی، - 1393 با توجه به اهمیت موضوع باید گفت این نوشتار بیان کردن روش شناسی فقهی شهید ثانی راانتخاب کرده است.
زین الدین عاملی معروف به شهید ثانی در مکتب جبل عامل قرار دارد که موسس مکتب، شهید اول است اما مبین، شارح،نظریه پرداز مکتب بیشتر برعهده شهید ثانی است وی آثار شهید اول را شرح میدهد اما در پاره ای مسائل نظرات خاص دارد که نوآوری خاص شهید ثانی محسوب می شود. شهید ثانی به عنوان یکی از نوابغ فقه امامیه ، فقیهی فرا مذهبی است و فقه را به پنج مذهب - جعفری،حنفی،حنبلی،مالکی،شافعی - آموزش میداد که البته همین نبوغ و تسلط شهید بر فقه مذاهب زمینه ساز حسادت حکومتگران عثمانی شد و در نهایت با وضع فجیعی این جناب را در اوج فقاهت در سن55سالگی در سال 966 هجری شهید کردند.
اکنون بعداز گذشت 472 سال از شهادت فقیه پر آوازه تاریخ فقه شیعه می گذرد اما هنوز آثارش از جمله کتب فقهی وی از جمله شرح لمعه مورد استناد و محور آموزش فقه در دانشگاه ها وحوزه ها قرار می گیرد.شناخت اندیشه ها و روش فقهی وی بایستگی های انکار ناپذیر است . با توجه به اهمیت ماندگاری آثار مکتب جبل عامل که شرح لمعه کار علمی مزجی شهیدین محسوب می شود ، همین دلایل باعث شد موضوع مقاله به روش شناسی فقهی شهید ثانی اهتمام ورزد.
این پردازش و تحلیل به صورت مصداقی است تا از کلی گویی اجتناب شود و همچنین با مثال و مصداق بهتر به شناسایی روش فقهی شهید ثانی پی برده شود.از میان مصادیق، قاعده لاضرر انتخاب شده زیرا یکی از فراوان ترین مواردی است که در فقه شهید جریان دارد و ثانیا چالش فقهی در این قاعده وجود دارد که شهید ثانی در این جا دارای نظر خاص فقهی می باشد که از ابتکارات وی محسوب می شود. در مورد پیشینه موضوع، قاعده لاضرر از نظر فقها بررسی شده است اما تفاوتی که با این نوشتار دارد این است که
-1 روش فقهی شهید ثانی در قاعده لاضرر، اولین بار درقالب مستندات و مبانی قاعده وفروعات سازماندهی شده است .
-2 پاسخگویی به این چالش فقهی، که از نظر وی آیا قاعده لاضرر می تواند حکمی را که بر اساس سایر دلایل قابل اثبات نیست اثبات کند؟ یا صرفا در مقام بیان نفی حکم ضرری است بی آن که به اثبات حکم نظر داشته باشد
-3آیافقه شهید ثانی به عنوان شارح مکتب جبل العامل،دارای نوآوری می باشد؟
روش تحقیق
این نوشتار با مطالعه کتب شهید ثانی از روش توصیفی تحلیلی به تحقیق پرداخته است. بدین شرح که قاعده لاضرر را از آثارشهید ثانی استخراج کرده ومطالب را با شکلی قاعده مند با عناوین ؛مبانی فقهی قاعده لاضرراز منظر شهید ثانی، کاربرد قاعده در فقه وی ، سامان دهی کرده است .
بخش اول :مبانی فقهی قاعده لاضرراز منظر شهید ثانی کتاب، سنت، اجماع، عقل معروف به ادله اربعه از منابع استنباط فقه شیعی محسوب می شوند.از منظر شهید ثانی راه شناخت احکام بدیهی نیست در گام نخست به منابع فقهی مراجعه می شود اگر حکم اجماعی باشد همان است اما اگر درباره حکمی اختلافی بود باید آن را از منابع استنباط کرد یعنی اگر حکم موضوع از قرآن چه به گونه صریح و یا از راه کاربست اجتهاد به دست آمد مراد حاصل است در غیر این صورت به سنت معصومین - ع - مراجعه می شود چنانچه حکم یک موضوع در قرآن و سنت به هیچ یک از دو شیوه صریح و یا اجتهاد و تفریع فروع بر اصول به دست نیامد نوبت به ادله عقلی همچون برائت، اصل و استصحاب می رسد شهید ثانی به بیان اولویت تمسک به ادله پرداخته است.
از دیدگاه وی تمسک به اصول عملیه از مصادیق تمسک به دلیل عقلی محسوب می شود اما قلمرو دلیل عقل فراتر از اصول عملیه است و شامل دلیل عقلی مستقل نیز می گردد . یکی از ویژگی های فقه شهید ثانی ، راه های تعدی از نصوص، توجه به ملاکات احکام است.در قاعده لاضرر یکی از مصادیق فقهی ،تعمیم حق شفعه در عقود معاوضی است که شهید ثانی از طریق تنقیح مناط قطعی این حکم فقهی مبتکرانه را استنباط کرده است. - جعفری ، - 1392 در فقه شهید ثانی تنقیح مناط قطعی جایگاه ویژه ای دارد وی از طریق این ابزار آرای خاصی نسبت به فقهای پیش از خود ارائه می دهد وی اولین اصولی است که از طریق تنقیح مناط قطعی حق شفعه را تعمیم می دهد و این نظر خاص نشانگر تسلط شهید ثانی درکاربرد تنقیح مناط است.
وی به تمام زوایای این فن آشنا است به همین دلیل بارها مرز فقه خویش را در مقابل فقه ابن جنید اعلام می کند - همان - شهید ثانی در فقه بویژه معاملات با توجه به عناصر زمان و مکان، موضوع شناسی، راه های تعدی از نصوص، توجه به ملاکات، فقه پویا، معتدل و محققانه ارائه کرده است . در نتیجه فقه معاملات وی با دو عنصر نص و تعلیل، تعدیل شده است . - همان - با جستار در فقه شهید مبانی فقهی قاعده لاضرر عبارتند از : خداوند دراسلام حرجی بر شما مقرر نداشته است « شهید ثانی در بسیاری از موارد ضرر و حرج را با یکدیگر ذکر کرده است - شهید ثانی، 1413،ج 5، ص 103،ج 7، ص112،ج 9، صص 180، 12-15، ج 10، صص 110 -209، . 44 - اگرچه در جاهایی حرج و ضرر مستقل از هم ذکر شده اند اما دراغلب موارد با یکدیگر به کار رفته اند و شهید اول معتقدند قاعده لاحرج نزدیک است که تحت قاعده لاضرر قرار بگیرد. - عاملی،بی تا -
2 -سنت : در فقه شهید ثانی احادیث به دو صورت عام و خاص در ابواب فقهی وارد شده اند :
- حدیثی که به صورت عام در باب های فقهی بدان استدلال شده حدیث نبوی است که به طرق مختلف نقل شده است » لا ضرر ولا ضرارفی الاسلام « - شهید ثانی، 1413،ج 6، ص - 258 .این حدیث با تعبیر گوناگون ولی مفاد واحد در کتب معتبر روایی آمده است. - کلینی،1363؛ حر عاملی، . - 1414شهید ثانی در غالب موارد بدین شکل» لاضرر و لا ضرار فی الاسلام « به حدیث نبوی - ص - استناد جسته است.
- بعضی از ابواب علاوه بر حدیث ذکر شده دارای احادیث خاص نیز می باشند به عنوان نمونه » احادیث باب شفعه « - شهید ثانی، 1413،ج 12، ص - 273 .و»احادیث بابِ هر کس بر راه چیزی را قرار دهد و بوسیله آن ضرر بوجود آید ضامن است « را می توان نام برد. - حر عاملی، - 1414
-3عقل : از منظر شهید ثانی یکی دیگر از مستندات قاعده دلیل عقلی است . مدلول قاعده از مستقلات عقلیه به شمار می رود یعنی اموری که عقل بدون حکم شرع به آن می رسد. شهید ثانی به دلیل عقل تصریح کرده است. - شهید ثانی، 1413، ج 13، ص349 ؛ 1410، دراین جا به نمونه فقهی اشاره می کنیم. از نظر وی منصب قضاوت از طرفی واجب است و از طرفی اجرت بر واجبات، حرام است از طرفی باید امورات و زندگی قاضی تامین شود لذا وی باید به اشتغال و کسب بپردازد که این امر موجب می شود وظیفه دینی او-قضاوت- تعطیل شود به همین دلیل است که اخذ رزق از بیت المال جایز است زیرا لازمه امر به قضاوت و ترک اشتغال، ضرر و حرج است که هر دو شرعا و عقلا نفی شده اند زیرا وجوب قضاوت ضرر ناشی از ترک اشتغالی که برای ضرورات رزق و صبربر گرسنگی است را دفع نمی کند. - همان - .در نتیجه جواز رزق از بیت المال با استفاده از لاضرر ثابت می شود.
