بخشی از مقاله
چکیده
در بررسی داستانها و قصهها مانند سایر موضوعات و انواع، باید به دنبال کشف ساختار بود و برای این غرض باید کوچکترین سازه داستانی را شناختالبتّه. بررسی روابط حاکم میان سازههای یک اثر، منحصر به یک نوع ادبی نیست و موضوعات متعّددی را دربر میگیرد. در عین حال، روابطی باید بررسی شود که به تولید معنا منجر گردد. ساختارگرایان بیشترین اهتمام را در بررسی داستانها و قصهها داشتهاند و از کوچکترین عناصر داستانی تا بزرگترین آنها را مورد مطالعه قرار دادهاند.
از نکات مهم در شناخت ساختار، آن است که هر جزیی باید مد نظر قرار گیرد و چیزی فراموش نشود. جهت دستیابی به این امر باید تمامی عناصر داستانی مورد شناسایی و تحلیل قرار گیرند. به علاوه خواندن یک داستان زمانی موجب التذاذ افزونتر خواننده خواهد شد که او با عناصر داستانی آشنا باشد، اجزایی که پیکره یک داستان را تشکیل میدهد و بدون شناخت آن بسیاری از ارزشهای داستان و مهارتهای نویسنده آن پوشیده خواهد ماند.
این پژوهش با قصد شناسایی ساختاری، عناصر داستانی را در داستان کوتاه کشاکش از مجوعه داستان کوتاه نه آدمی نه صدایی، مورد بررسی قرار میدهد. وجود پیرنگ منسجم، استفاده از شیوه ترکیبی شخصیتپردازی، کاربرد زاویه دید سوم شخص به شیوه دانای کل نمایشی جهت روایت داستان، دادن اطلاعات به خواننده از طریق گفتوگوی بین اشخاص داستان، انتخاب موضوع تعصب خشک ناشی از بیسوادی، به عنوان یکی از مسائل روز جامعه شهری تهران در سالهای قبل از دهه شصت، به همراه فضای سرشار از ترس و استرس مرضیه، شخصیت اصلی داستان کوتاه »کشاکش« در این اثر قابل رؤیت است و این موضوع کمک شایانی به حقیقت جلوه دادن این اثر کرده و آن را در ردیف آثار رئالیستی موفق میرصادقی قرار میدهد.
مقدمه
امروزه داستان از پرخوانندهترین شاخههای ادبیات است که بسیاری از نویسندگان برجسته بدان روی آوردهاند و در این عرصه طبعآزمایی نمودهاند. با رشد و توسعهی داستاننویسی، اصول و فنون داستانی هم تکامل یافت. این توسعه یافتگی حتی به وجود خوانندگان نیز راه یافت به طوری که میتوان خوانندگان داستان را به دو دستهی خوانندگان فنی و خوانندگان غیرفنی که از خواندن داستان هدفی جز سرگرمی ندارند از هم تفکیک نمود.
رعایت اصول داستاننویسی برای خوانندگان فنی و مخصوصاً برای خود داستان امری مطلوب و مهم به شمار میآید؛ به این دلیل که عدم رعایت آن هم از جذّابیت داستان میکاهد و هم موجب سلب ترغیب خواننده برای خوانش داستان و پیگیری آن خواهد بود. جمال میرصادقی یکی از نویسندگان پرکار معاصر در زمینهی ادبیات داستانی است. »زندگی او در سال 1312 آغاز شده است. جمال پس از پایان تحصیلات دبیرستانی به کار معلمی رغبت یافته و به همراه آن دورهی لیسانس زبان و ادبیات فارسی را گذرانده است. در همهی گوشههای زندگی او همواره کوششی برای روشن کردن دیگران و دادن اندیشههای تازه به آنها دیده میشود. جمال پس از دوران آموزگاری و دبیری مدتی در کتابخانهی دانشسرای عالی کار میکرد و پس از آن کارشناس آزمون در سازمان امور اداری و استخدامی کشور شده است.«
میرصادقی»داستاننویسی خود را با مجموعهی داستانهای »شاهزاده خانم سبز چشم« در سال 1341 شروع کرد. میرصادقی از همان آغاز دلبستهی داستان کوتاه بود و در این سنخ ادبی هم به پیشرفتهایی نائل آمد. زبان صریح و سلیس و پر از نکتهها و عبارات عامیانهاش که زبان داستانهای هدایت را در ذهن متبادر میساخت، به سبک رئالیسم و مکتب واقعگرایی تعلق داشت.« - امین، . - 172 :1384 در کارنامه ادبی او، داستانهای کوتاه و بلند بسیار و چندین رمان دیده میشود؛ علاوه بر این میرصادقی در زمینهی تئوری داستان کتابهای راهگشایی دارد که از میان آنها میتوان به »ادبیات داستانی«، »عناصر داستان«، »راهنمای داستاننویسی«، »راهنمای رماننویسی« و »داستان و ادبیات« اشاره کرد.
استعلامی در رابطه با نثر میرصادقی بر این عقیده است که:» داستانهای او دارای نثری پخته و روان و از نظر مفهوم و موضوع چنان است که میتوان گفت تابلوهای جالبی از سرگردانی-های نسل نو در جامعه ایران خود دارد و در این میان شاید طرح مسایل خانوادهها و ستیزه پیر و جوان، چشمگیرتر از مسایل دیگر باشد که در قصههای جمال میبینیم.« - استعلامی، . - 304 : 1354 شهرت و تبحر میرصادقی مدیون سالها کار وی در عرصه ترجمه، شرح، تفسیر، نقد و کنکاش جهان داستان است.
تعریف مسئله و سؤالهای اصلی تحقیق
با فاصله گرفتن داستاننویسی مدرن از شیوههای قدیمِ روایت و حکایت، داستان نیز شکلی مدرن یافت و نویسندگان به نگاهی تازه از روایت داستان رسیدند. ساخت داستان مدرن الگوی خاصی را طلب میکند و مادامی که داستاننویس در آفرینش اثر خود این الگو را دنبال نکند به توفیقی دست نخواهد یافت. در الگوی داستاننویسی مدرن عناصری وجود دارد که به داستان چارچوب مشخصی میدهد. بر همین اساس یکی از مهمترین ویژگیهای داستان امروزی داشتن چارچوب مشخص است.
شماری از عناصر و عواملی که به داستان چارچوب میبخشد و به نویسنده کمک میکند تا اثرش رنگ داستانی به خود بگیرد از این قرار است: داشتن پیرنگ قوی و رعایت اصول ساخت پیرنگ، اجرای موضوعی واحد تا پایان داستان، وجود درونمایه مؤثر بر ذهن خواننده، خلق شخصیتهای قابل باور و رعایت شیوه صحیح شخصیتپردازی، انتخاب نوع دیدگاه مناسب در شیوه روایت متناسب با محتوا و شخصیتهای داستان، صحنهپردازی معین و مشخص، رعایت ثبات لحن در داستان و تناسب آن با موضوع و عدم تغییر بیجا در لحن داستان. از آن جایی که داستانپردازی در انواع مختلف آن با شدت و استقبال روزافزون در حال صورت بستن است شناخت و بررسی این عناصر و عوامل نویسندگان را در آفرینش آثار خلّاقه بسیار مددرسان خواهد بود؛ به علاوه خواندن یک داستان زمانی موجب التذاذ افزونتر خواننده خواهد شد که او با عناصر داستانی آشنا باشد، اجزایی که پیکرهی یک داستان را تشکیل میدهد و بدون شناخت آن بسیاری از ارزشهای داستان و مهارتهای نویسنده آن پوشیده خواهد ماند. این پژوهش با قصد شناسایی ساختاری، عناصر داستانی را در داستان کوتاه کشاکش از مجوعهی نه آدمی نه صدایی،مورد بررسی و مدّاقه قرار میدهد.
سؤالاتی که در این پژوهش قابل طرح است عبارتند از:
- 1 رویکرد روایی نویسنده به اثر مورد بررسی چگونه است؟ - 2 زمان و مکان - صحنه - در این اثر چه ویژگیهایی دارد؟ - 3 شخصیتهای داستانی این اثر چه خصوصیاتی دارند؟
- 4 آیا نویسنده پیام معنایی خاصی را در نظر داشته است؟
سابقه و ضرورت انجام تحقیق
در باب داستاننویسی و بررسی ساختاری داستان کتابهای بسیاری نوشته شده است امّا در زمینهی بررسی ساختار گرایانهی داستان کوتاه »کشاکش« از مجموعه داستان »نه آدمی نه صدایی« اثر جمال میرصادقی تحقیقی صورت نگرفته است و این مسأله ضرورت تحقیق در این زمینه را ایجاب میکند تا به بررسی ساختاری این اثر پرداخته شود و گامی در جهت شناخت هرچه بهتر نویسنده و اثر او و همچنین گشودن بابی در تحقیق و بررسی بیشتر باشد.
اهداف تحقیق
با توجه به این موضوع که جمال میرصادقی خود در زمینه تئوری داستان کتابهایی نوشته است و از جملهی نویسندگان داستان مدرن محسوب میشود این پژوهش تلاش دارد تا:
- 1 با برسی ساختاری اثر مذکور قدرت نویسندگی و مهارت نویسنده را در بهکارگیری عناصر داستانی در این اثر نشان دهد.
- 2 اثر مورد بررسی را برای خوانندگان آن بهتر بشناساند.
- 3 الگویی مناسب برای داستاننویسی مدرن و شیوههای نوین خلق داستان ارائه دهد.
روش انجام تحقیق
این پژوهش با شیوهی تحقیق کتابخانهای و اسنادی انجام میپذیرد و با تحلیل محتوایی کتابهای مرتبط و مورد استفاده به بررسی ساختاری داستان کوتاه »کشاکش« میپردازد. بدین منظور به استخراج دادههای مورد پژوهش در این اثر پرداخته میشود و آن دسته از اطلاعاتی را که به زمینهی ساختاری و تئوری این اثر مربوط است جمعآوری و دستهبندی میگردد.
-1 نهضت کوتاه نویسی
داستاننویسی، از قرن نوزدهم در بین کشورهای اروپایی و آمریکایی نمایان شد. داستانگویی عمری بسیار طولانیتر دارد و چنان که فورستر اشاره میکند؛ به زمانی برمیگردد که انسانهای اولیه شبها به هنگام خوردن گوشت شکار، وقایع روزانه را برای هم تعریف میکردند. تاریخ داستاننویسی فقط به کمتر از چهار قرن پیش میرسد. آلن پو و گوگول را پدران داستاننویسی داستانِ کوتاه میدانند؛ آلن پو اولین بار داستان کوتاه را تعریف کرد و با نوشتن داستان-های کوتاه »نقاب مرگ سرخ 1« و » آوار خانه آشر2« کوتاهنویسی را آغاز کرد. گوگول نیز داستانهای کوتاه واقع گرایانه مینوشت و داستان »شنل3« او را آغازگر سبک واقع گرایی دانسته اند:»گوگول شخصیتهای داستانهایش را از میان مردم فقیر و عادی برمی-گرفت؛ کاری که آن زمان مرسوم نبود.
اشارت یکی از نویسندگان معروف پس از او به او و داستان »شنل« وی ناظر به همین معنا است: همه ما از زیر شنل گوگول بیرون آمدهایم. در واقع این جمله هم به پیشکسوت بودن گوگول اشاره دارد و هم نشان دهنده تبعیت نویسندگان روس است از او، در شیوه و سبک واقع گرایی.« - مستور، . - 2 :1391 این نوع داستاننویسی - داستان کوتاه - در قرن نوزدهم شکل گرفت. پس از گوگول و آلن پو، تأثیر دو نویسنده بعدی؛ یعنی گی دو موپاسان4 و آنتوان چخوف5 بر نویسندگان بعد از خود بسیار چشمگیر است.
نویسندگان بزرگ دیگری چون او. هنری6، جیمز جویس7، ارنست همینگوی 8، سالینجر9، فالکنر10 نیز از پیشکسوتان این نوع داستاننویسی به شمار میآیند. در قرن بیستم پیشرفت صنعت و زندگی ماشینی وقت و فراغت زیادی برای خوانندگان باقی نگذاشت تا به رمانخوانی اشتیاق نشان دهند بر این اساس نهضت کوتاهنویسی کوشید تا با پرداخت داستان-های کوتاه مانع از آن شود که خوانندگان از داستانخوانی فاصله بگیرند؛ بدین گونه داستانهای زیادی با این فرم نوشته شد.
