بخشی از مقاله
چکیده
مکان و مفهوم آن که پایه و اساس جغرافیا بر آن شکل گرفته است یکی از مفاهیمی کلیدی در رشته جغرافیا است که شناخت آن ونوع ارتباط انسان با آن در جغرافیای نوین مورد توجه ویژه محققین حوزه های مختلف و جغرافی دانان قرار گرفته است.برای بهبود شیوه های زندگی و رضایت خاطر افراد از محیط زندگی، انسان ناگزیر به مراجعه به مکان زیست و توجه به جنبه های مختلف آن است. در این تحقیق هدف، ارائه تعاریف مختلف از مکان و مفهوم آن و همچنین رویکرد های مختلف در مورد مکان و موضوعات مرتبط با حس مکان است. لزوم توجه به مکان و احساسی که مردم نسبت به مکان زندگی خود دارند، راهنمای برنامه ریزان در برنامه ریزی از پایین به بالا خواهد بود که نقش فعال انسانها را در برنامه ریزی نسبت به مکان زندگی خود بدنبال خواهد داشت. و همچنین سطوح حس مکان در میان مردم از بی تفاوتی نسبت به مکان در پایین ترین سطح خود شروع شده تا به بالاترین سطح حس مکان که فداکاری نسبت به مکان است، متفاوت است.
کلمات کلیدی: مکان، رویکردها، حس مکان، پدیدار شناسی، ماهیت مکان.
مقدمه
از گذشته های دور تا امروزه بسیاری از نیاز های انسانها در بستر مکان شکل می گیرد، و درگیری ها و جنگ های مختلفی بر سر مکان ها با توجه به قابلیت های آن مکان ها رخ داده است، زندگی انسانها به صورت مداوم در ارتباط با مکانها معنی پیدا کرده و افراد مختلف با توجه به مکان محل تولد وزندگی خویش شناخته می شوند. تحقیقاتی که در دهه های اخیر در موضوع ارتباط مردم با مکان زندگیشان صورت گرفته گویای این موضوع است که برنامه ریزان در صورت آشنایی با میزان و نوع ارتباط مردم با مکانی که در آن زندگی وفعالیت می کنند، توانایی اداره بهتر آن مکان توسط خود افراد محلی و همچنین ارتقای کیفیت و رضایتمندی مردم را خواهند داشت. داشتن حس مکان در افراد نسبت به مکان هایی که در ارتباط با آنها هستند میزان موفقیت برنامه ریزی ها را با توجه به انگیزه بالای مردم درهمکاری با برنامه ریزان بالا می برد. لزوم شناخت مکان ها و دیدگاه ها و نظریات مختلف در مورد آنها و نوع احساس مردم بیش از پیش ضروری به نظر می رسد.
-1مکان
-1-1 تعریف مکان
در فرهنگ لغت جغرافیای آکسفورد واژه مکان، نقط های خاص در سطح زمین تعریف شده است که محلی قابل شناسایی برای موقعیتی است که ارز شهای انسانی در آن بستر شکل گیری ورشد یافته است. فرهنگ لغت انگلیسی وبستر نیز علاوه بر مفهوم جغرافیایی، به نحوه و قرارگیری افراد در جامعه در مکا نهای خاص - بعد اجتماعی فضا - اشاره دارد.از آنجایی که زندگی روزانه افراد در مکان ها اتفاق می افتد، می توان گفت، مکان، بخش جدایی ناپذیر زندگی هر کس محسوب می گردد. واژه مکان معنایی فراتر از یک محل را داشته، به کلیتی از اشیا اشاره دارد که دارای ماهیت مصالح، شکل، بافت و رنگ می با شند. هنگامی که این عناصر در ارتباط با یکدیگر کار می کنند، یک شخصیت محیطی را ایجاد می کنند که ماهیت مکان را شکل می دهد - میستری، . - 105 : 2011
افشار نادری، مکان را نتیجه برهم کنش سه مؤلفه رفتار انسانی، مفاهیم و ویژگی های فیزیکی، تصور می کند. بر این اساس »مکان « را می توان تجربه »عرص های درونی « در برابر »عرصه بیرونی « دانست که در برگیرنده جهات گوناگون و تعدادی »گشودگی « می باشد - افشارنادری، . - 1387دیوید سیمون از دیگر پدیدارشناسان محیط بوده که پژوهش های متعددی پیرامون مکان به انجام رسانده است. از نظر او درجات متفاوتی از حس بیرون و درون می تواند مکان های متفاوت با هویت های متفاوت خلق کند. انسانی که در درون باشد، ایمن است، هویت بیشتری احساس می کند، احساس اینجا بودن می کند و آرامش دارد. ولی انسانی که در بیرون است، جدا از مکان بوده، جدا از جهان است و به نوعی احساس غریبه بودن با مکان می کند - نیک روش و قاسمی سیچانی،. - 157 : 1393
رلف می گوید : مکان به معنی داشتن یک نقطه امن است که می توان از آنجا به دنیا نگریست ، یک اتصال قوی که انسان را در موضعش با سایر اشیاء مرتبط می سازد ، و دستیابی و یا ارتباط روحی و روانی با یک نقطه ی مشخص است - . - Relph, 1976 راپاپورت مکان را یکی از چهار عنصر تعریف کننده ی فضا معرفی می کند، که در ترکیب با معنی ، زمان و ارتباطات، محیط انسان ساخت را شکل می دهند. - مدیری، - 70 :1387 دل مشغولی فرد یا گروه با فضا به آن معنای مکان می دهد، دست کم تا اندازه ای که آن را از سایر مکان ها جدا سازد. از نظر رلف مکان ها انتزاع یا مفهوم نیستند بلکه پدیده ای از جهان هستی هستند که به صورت مستقیم تجربه می شوند و پر از معنا، پر از اشیاء واقعی و فعالیت ها، می باشند.
آنها منابع مهم هویت فردی و اجتماعی هستند که مردم با آنها روابط سدید احساسی و روانی دارند - رلف، . - 167 : 1389مکان تجلی گاه عینی زیست جهان است. مکان ، ثبات و پایداری فضایی و زمانی زیست جهان است - شولتز، . - 31 : 1381 مکان، فضای دارای معنا است، به همین دلیل مکان را قسمتی از فضا که به وسیله ی روابط اجتماعی مشخص می شود، تعریف می کنند. مکان کلیتی کیفی متشکل از چیز های ملموس و واقعی است؛ چیز هایی که دارای شکل، بافت و رنگ می باشند - شولتز،. - 1389تعریف مکان از نظر توان - - tuan مکان فضایی معنادار شده نامتمایز است اگر آن را بهتر بشناسیم و به آن ارزش بدهیم، به مکان تبدیل می شود.مکان جهانی از معنای سازمان یافته است - توآن، - 197 :179، مکان امنیت است و فضا آزادی است: به یکی متصل هستیم و در آرزوی دیگری می باشیم - توآن، . - 138 : 1977
مکان بهطور خاص هم برای توجه دادن به بعضی از ابعاد موضعی، فضایی و موقعیتها و هم روابط عاطفی، روانشناسی، اجتماعی، فرهنگی و رفتاری مردم با محیط کاربرد دارد. اما اصطلاح مکان به طور عام هم به فضا، محیط یا عناصر فیزیکی و هم به ارزشگذاری مردم، به واکنش آنها و به روابط شان با آنها باز میگردد. مسئله مکان چه به عنوان یک محصول - که ملموس است - و چه معنا - که ناملموس است - ، درک اصطلاح "مکان" را دشوار کرده است. - ورونیکا اینگ، . - 2012" مکان جایگاهی است فیزیکی با تمامی کیفیت های اجتماعی و مکانی اش که علی رغم پذیرا بودن تحول پیوسته ، از کلیت مادی اش باز دفاع می کند و ارتباطات متقابل اش را در لحظه ای از زمان بازگو می کند. زمانی که فضا در متن اجتماعی و در فرآیند تولیدش دیده شد، می تواند هویت هایی چندگانه داشته باشد و با این حال در شرایط خاص استواری جای گیرد - مدنی پور ، ". - 20 : 1379
مکان، جا یا قسمتی از یک فضاست که از طریق عواملی که در آن قرار دارند، صاحب هویت خاصی شده است. بنابراین هر شی ای که در یک مکان قرار گیرد نیازمند فضاست. - پورمند و ریخته گران، - 53 :1385 مکان، فضایی است که برای فرد یا گروهی از مردم واجد معنی باشد.این تعریف به صورت "مکان=فضا+معنی" بیان می شود - پور حسین، . - 4 :1390گودال مکان را بدین گونه تعریف می کند: در حالی که فضا را گستره ای باز و انتزاعی ببینیم ، مکان بخشی از فضا است که به وسیله شخص یا چیزی اشغال شده است. مکان مرکز ارزش محسوس است، که همراه با امنیت و پایداری نیازهای زیستی انسان را بر آورده می کند. عارفی مکان را طبیعی ترین، خالص ترین و بی واسطه ترین نوع ارتباط بین مردم و فضا تعریف می کند - . - Rleph, 1976درحالی که فضا را گستره ای باز می بینیم، مکان بخشی از فضا است که به وسیله شخص یا چیزی اشغال شده است و دارای بار معنایی است - مدنی پور:. - 32:1379 به تعبیر هایدگر،مکان جنبه عمیق و پیچیده تجربه انسان از دنیاست - پور حسین، . - 3 :1390
-2-1 مکان و بی مکانی
یکی از موضوعات گفتمان مکان درک متعارف از "بیمکانی" و مکان" است کهنسبتاً به چالش کشیده نشده است. مضمون بیمکانی، با توجه به ادبیات پژوهشی مرتبط با آن، دارای وضعیتی "بحرانی" قلمداد شده که مشخصهاش حس "فقدان" است - اینگ به نقل از Augé, . - 1996; Casey, 1997; Jackson, 1970; Kunstler, 1993; Ley, 1989; Norberg-Schulz, 1969; Relph, 1976 در مقابل، مضمون مکان، مفهومی آرمانی محسوب میشود که به حل موضوع بیمکانی میانجامد. از دهه هفتاد میلادی به بعد این مفهوم عمده شد تا چیزی را به آنچه فقدان مکانش میخواندند، بازگرداند: این اصطلاحی بود که چون نقیضی در مقابل بی مکانی شکل گرفت.
در حالی که بررسیهای یاد شده بر مناسبات میان "مکان" و "فضا" تأکید میورزیدند - اینگ به نقل از Casey, 1996; Certeau, 1984; - Harvey, 1989; Sack, 1997; Tuan, 1999، به ندرت در مورد سرشت پیچیده مکان و ارتباطش با بیمکانی یعنی همان مبنای اساسی که به نظر میرسید خاستگاه ایده مکان باشد، حرفی به میان میآمد. درک متعارف از مکان چون مفهومی آرمانی در حل وضعیت بیمکانی هرگز مورد پرسش قرار نگرفت. این نشان میدهد که فهم متعارف از بیمکانی و مکان پیش پا افتاده و واضح محسوب شده و بنابراین شکافی در دانش لازم برای درک سرشت پیچیده مکان بهوجود آمده است - ورونیکا اینگ، . - 2012
-3-1ماهیت مکان امروز
محیط امروزی، شگفتی و جذابیت خود را از دست داده و فاقد حس مکان می باشد. بر این اساس،اغلب فضاهای مدرن، با حیات تجریدی خود، پیوستگی با دیگر فضاها را از دست داده و باعث ایجادحس ناامنی و ترس و همچنین بیگانگی در انسا نها می گردد. - نوربرگ شولتز، . - 276 : 1389
