بخشی از مقاله
چکیده
رویکرد زیستمحیطی با توسل به زور در منطقه و تحلیل وقایع درباره آن کمتر مورد توجه حقوقدانان بینالمللی قرار گرفته است. تخریب محیط زیست در منطقه خاورمیانه، بهویژه در عراق و خلیج فارس، درحقیقت، یکی از چالشهای بنیادین قواعد کنونی وآینده حقوق بینالملل محیط زیست است. تاکنون در مباحث جاری حقوق محیط زیست و حقوق بشردوستانه این امر بیشتر در چهارچوب قواعد لاهه و محدودیتهای وارده بر ابزارها و روشهای جنگ بحث شده است. در این نوشتار کوشیدهایم در ابتدا ابعاد مختلف موضوع توسل به زور از منظر زیستمحیطی تحلیل گردد. سپس، تأثیر مستقیم و غیرمستقیم مخاصمات مسلحانه در منطقه با ذکر برخی از وقایع جنگ خلیج فارس از منظر حقوق توسل به زور ارزیابی گردد. فرضیه بنیادین این مقاله بر این مبنا استوار است که رابطه مستقیمی میان توسل به زور و شدت تخریب و بحران محیط زیست در منطقه وجود دارد.
واژگان کلیدی: حقوق مخاصمات مسلحانه، خلیج فارس، حقوق محیط زیست، سلاح، توسل به زور
مقدمه
توسل به زور در حقوق بینالملل، در ابتدا به محدود کردن جنگ - میثاق جامعه ملل - و درنهایت، به ممنوعیت مطلق جنگ - منشور ملل متحد - تحولافتهی است. پس از ممنوع شدن جنگِ تجاوزکارانه، در روابط میان ملل، جنگ امری استثنایی محسوب میشود. با انسانی شدن حقوق بینالملل، کمکم توجه جامعه بینالمللی به مسائلی که نظیر محیط زیست و حقوق بشر جلب گردید. یکی از این موارد، توجه به محیط زیست و حفظ آن بود. دراینزمینه، اقدامات مهمی از سوی سازمانهای بینالمللی، اشخاص خصوصی و ... انجام شد؛ درنتیجه، اسناد مهمی نیز دراینخصوص منتشر و لازمالاجرا گردید. یکی از چالشهای حقوق بینالملل محیط زیست، این است که چگونه میتوان محیط زیست را در کشاکش درگیرهای مسلحانه داخلی و بینالمللی حفظ کرد و مهمتر اینکه چگونه میتوان نقش و جایگاه آن را در بحث مخاصمات مسلحانه و توسل به زور به نحوی بایسته مورد تصدیق قرار داد. نویسنده در نوشتار پیشرو میکوشد تا با روشن کردن مفهوم حقوق محیط زیست و توسل به زور از یک سو، و پرداختن به رویکرد مستقیم به محیط زیست در مخاصمات مسلحانه بینالمللی به این پرسشها پاسخ دهد. بدینترتیب، در ابتدا مفهوم محیط زیست و سلاح و توسل به زور در حقوق بینالملل روشن میگردد و در ادامه، جایگاه محیط زیست بهعنوان سلاح در حقوق مخاصمات مسلحانه بینالمللی به بحث گذاشته خواهد شد.
الف - توسل به زور در حقوق بینالملل، رویکرد اکولوژیک
در این بخش، نخست به تحول مفهوم توسل به زور در حقوق بینالملل اشاره و از این رهگذر به رویکرد زیستمحیطی به این مفهوم خواهیم پراخت:
.1 تحول مفهوم توسل به زور در حقوق بینالملل
مهمترین سندی که درباره ممنوعیت توسل به زور در نظام حقوق بینالملل معاصر وجود دارد، منشور ملل متحد و به خصوص، بند دو ماده چهار آن است. این بند مقرر میدارد: »تمام اعضا در روابط بینالمللی خود، از توسل یا تهدید به زور علیه تمامت سرزمینی یا استقلال سیاسی هر دولتی، یا از هر روش گرِدی ناسازگار با مقاصد ملل متحد خودداری میکنند1« که این ماده، تنها جنگ را ممنوع نمیکند. . - Shaw ,1995,p 686 - گفتنی است، اگرچه این ماده به تمامت سرزمینی و استقلال سیاسی دولتها اشاره میکند، ولی بنابر دیدگاه غالب، ممنوعیت یادشده، به این موارد محدود نیست - Simma,2002,123-124 - و عبارت اخیر این ماده نیز مؤیّد این دیدگاه است، اما "زور" که در این ماده ممنوع شده، در هیچ قسمت از منشور تعریف نگردیده است.
بند چهار ماده دو، توسل به "زور" را ممنوع میکند؛ درحالیکه، مقدمه منشور از زورِ" مسلحانه"2 و ماده 51، از حق دفاع مشروع هنگام یک "حمله مسلحانه"3 سخن به میان آورده است. ماده دو و چهار منشور ملل متحد تهدید یا توسل به زور را ممنوع میکند، ولی هیچگونه تعریف صریحی از این آن وجود ندارد. دیوان بینالمللی دادگستری این مفهوم را در قضیه نیکاراگوئه آزموده و برایناساساعمال، مشروعِ ممکن دراینزمینه را در سه مورد مطرح کرده است که ماده دو و چهاردو ،موردِ نخستِ آن را پوشش میدهد: حملات مسلحانه، توسل به زور و مداخلات . - McCoubrey,1992,62 - درحالیکه دیوان، این موارد را تعریف نکرده استخودِ، رای، چند قرینه برای شناسایی موارد یادشده پیشرو قرار داده است. دیوان، بین دو مفهوم »شدیدترین انواع توسل به زور4« - که ماده 51 منشور نیز به آن نظر دارد - و »انواع خفیفتر توسل به زور5« تفاوت قائل شده است . - I.CJ. Reports 1986, para. 191 -
این تفکیک، دیدگاه غالب را مدنظر قرار داده، هرچندکه مورد مناقشه نیز واقع شده است . - Simma, 2002, pp. 790-791 - سپس، بین اعمال ناقض اصل عدم مداخله و اعمالی که توسل به زور را محقق میسازند، قائل به تمایز شده است: »اعمالی که اصل عرفی عدم مداخله را نقض میکنند نیز اگر مستقیم یا غیرمستقیم، به توسل به زور بینجامند، ناقض اصل عدم توسل به زور در روابط بینالملل محسوب میگردند. - - ICJ. Reports, Nicaragua, para. 209 »زوردر«، مفهومِ مطلقِ آن، مسبوق به »مسلحانه بودن« نیست. از این اصطلاحعموماً، »زور مسلحانه« به ذهن متبادر میشود؛ البته، دیدگاهی که معتقد است این مفهوم، به موارد مسلحانه محدود نیست نیز وجود دارد . - Kelsen,1954,pp.55-57 - همچنین، این موضوع هنگام بررسی اعلامیه روابط دوستانه نیز مطرح شد، ولی دیدگاه محدود کننده زور، به زور نظامی غلبه پیدا کرد و اعلامیه یادشده، اجبار اقتصادی را درزمینه اصل عدم مداخله - و نه اصل عدم توسل به زور - مورد توجه قرار داد . - Asrat, 1991, pp. 113-114 -
در اعلامیه بهبود تأثیر اصل جلوگیری از تهدید یا توسل به زور در روابط بینالملل نیز چنین نتیجهای بهدست آمده است.6 در این اعلامیه، بین مداخلات مسلحانه - ماده 7، بند - 1 و دیگر اجبارها - ماده 8، بند - 1 تفکیک صورت گرفته است. ماده - 4 - 2 توسل به زور را نسبت به تمامیت سرزمینی یا استقلال سیاسی هر دولت یا هر روش ناسازگار با مقاصد منشور ملل متحد ممنوع کرده است. بنابراین، این ماده، تمام موارد توسل به زور را - به جز مواردی که خودِ منشور اجازه داده است - شامل میشود . - Schmitt, 1999, p. 901 - بنابر دیدگاه غالب، هرگونه زور فیزیکی به نقض این ماده منتهی نمیشود، زیرا این ماده، فقط درپی زور نظامی بوده است.
برای اینکه یک عمل بهعنوان توسل به زور مورد توجه قرار گیرد، مستقیم بودن آن ضروری نیست، همانطور که دیوان بینالمللی دادگستری این مسئله را در پرونده نیکاراگوئه مورد بحث قرار داد - I.C. .J. Reports, Nicaragua, para. 209. - ازسویدیگر، مسئله انواع جدید سلاح، بهخصوص آنهایی که آثار انفجاری ندارند - همچون سلاحهای باکتریولوژیکی، بیولوژیکی و شیمیایی - ، مسئله را کمی پیچیده میکنند. این مسئله، توسط یان براونلی7 در سال 1963 بررسی شد. وی به دو دلیل، استدلال میکند که استفاده از چنین سلاحهایی غیرمتعارفی نیز موجب تحقق توسل به زور میشود: نخست اینکه، سازمانهای مربوط این موارد را "سلاح" بهشمار میآورند و دوم و مهمتر اینکه، این سلاحها به منظور نابودی جان و مال استفاده میشوند - . - Brownlie ,1963, p. 362 این رویکرد، خوانشی غایتانگار8 را نسبت به منشور ملل متحد و حقوق بینالملل عرفی متناظر با آن دنبال میکند.
