بخشی از مقاله
چکیده
از جمله روش های تفسیری،تفسیر علمی است که گسترش آن در سده های اخیرازرویکردهای جدید در مباحث تفسیری است.صاحبان این روش، قرآن را شامل مباحث علمی می دانند که با گذر زمان وکشفیات جدید پرده ازآن برداشته می شود.ایشان وجود بیش از هزار ایه درقرآن مبنی بر اشارات علمی را از وجوه اعجاز قرآن می شمرند.این مفسران برخی سعی بر تطبیق نظریات علمی خود بر قرآن نموده اند و برخی سعی بر استخدام علوم در جهت تفسیر قرآن داشته اندوعده ای هم برآنند که علوم تجربی را از قرآن استنباط نمایند.
در مقابل مفسرانی قرار دارند که این روش راتخطئه میکنند و قرآن را کتاب دین - عقاید اخلاق و احکام - می دانند. وعده ای نیز قایل به تفصیل شدند.در این مقاله تلاش بر این است که ضمن بیان تاریخچه ی مختصراین روش وزمینه ها و منشا پیدایش آن و اقوال مختلف پیرامون این روش ومهمترین دلایل موافقین ومخالفین آن به نقدوبررسی گذارده شود.امید است که رهپویان راه علم را سودمند آید.
-1 مقدمه
ترغیب وتشویق اسلام به تعلیم وتعلم به انحاء مختلف وایجاد نگرش علم جویانه از همان ابتدا در میان مسلمین باعث شد که اهتمام جدی به علم و دانش در ایشان شکل گیرد.همراهی این امر با فتوحات جدید و" آشنایی ایشان با یافته های دیگربشر در سرزمین های تحت سیطره وتبادل فرهنگی بالاخص در عصر عباسیان که عصر ترجمه میراث علمی دیگرملل - ایران.روم.یونان - به زبان عربی بود به شکل گیری زمینه های تفسیر علمی انجامید." - ذهبی - 506 /2,از سوی دیگر برخی دانشمندان با آشنایی با علوم طب ,هندسه,ریاضی,فلسفه,نجوم,هیات و.....احساس نمودند قسمت هایی از این علوم درتعارض با آموزه های دینی وآیات قرآنی است.
بنابرین سعی در رفع تعارض نمودندو چون بعضی از فرضیات علمی و فلسفی را مسلم پنداشتند دست به تطبیق قرآن با آن یافته ها وبافته ها زدند.نظیر چنین مدعایی را در آثار ابن سینا وفخررازی مثل تطبیق هیات بطلمیوسی بر »سبع سموات وکرسی وعرش مذکور در قرآن« را می توان مشاهده نمود.اگر چه این افراد در بسیاری از موارد هم تحت تاثیر قرآن ؛ همچون کتاب تهافت الفلاسفه ابو حامد غزالی ،مبانی فکری و علمی غرب را دگرگون ساختند.
اندیشه ی تفسیر علمی قرآن از میان دانشمندان اسلامی مخالفان برجسته ای پیدا کرد.از سردمداران مخالف این جریان تفسیری، ابواسحاق بن موسی شاطبی - اواخرقرنهفتم - است.امَا تفسیر علمی با رشد یکباره علم وتکنولوژی در غرب وبه تبع آن کشورهای مسلمان،جان تازه ای گرفت.وعلما ی بسیاری در ذیل آیات علمی قرآن به شرح وبیان پرداختند برخی همچون طنطاوی - م..1385ق - در کتاب الجواهرفی تفسیرالقرآن وسید احمدخان هندی - م..1332 ق - در کتاب تفسیرالقرآن وهوالهدی والفرقان راه افراط راپیمودند وگروهی دیگر،همچون محمد تقی شریعتی - م. 1366 ش - در تفسیر نوین وآیت االله مکارم شیرازی در آثارش راه میانه را انتخاب نموده اند به نحوی که خود را ملزم به رعایت ضوابط واصول تفسیری دانسته اند واز مسلمات وامور ثابت شده علوم تجربی در تفسیر آیات بهره جسته اند
-2 انگیزه ها وزمینه های پیدایش تفسیر علمی
.1 ارزش گذاری قران برای علم ودعوت به تدبر در آیات آفاقی وانفسی که زمینه ساز خشیت بیشتر در برابر خداوند است - فاطر - 28/توضیح اینکه به فرموده اولین بارقه ی وحی الهی علم نخستین نعمتی است که بعداز نعمت وجود به انسان ارزانی شد - علق. - 5-1وسوگند باریتعالی به قلم حکایت از عظمت آن به عنوان وسیله انتقال علم دارد - قلم. - 2/ودر داستان خلقت حضرت ادم - ع - ، انچه ایشان را مسجود ملایکه قرار داد مرتبتی است که در اثر علم کسب نمود - بقره33/و - 34 و دهها ایه از این قبیل وهمچنین سیره رسول االله - ص - واحادیث واصله از حضرتش وائمه اهل بیت علیهم السلام.مسلمین را برانگیخت که در جهان طبیعت غور وغواصی نمایند.ویافته های خود را با اموزه های قران تطبیق دهند بنابراین میتوان گفت از عوامل مهم پیدایش تفسیر علمی .تشویق ثقلین به علم ودانش است که در مفسران علمی نگر انگیزه ایجاد نموده است.
.2 دفع توهم تعارض دین وعلم ودفاع ازکیان دین: با ظهور برخی فرضیات ونظریات جدید علمی در عالم ،عده ای به دنبال اثبات حقانیت دین وعدم تنافی ان با علم برامدند ودر این راستا سعی بر این داشته اند که ثابت نمایند : "هرچه علم امروز بدان رسیده است در ایات مقدس کتاب منزل دقیقا مشاهده میشود وانچه 14قرن پیش بر پیامبر نازل گردیده است امروز در ازمایشگاه ها و رصدخانه ها قابل اثبات وپیگیری است.
رشد این تفکر نه تنها در علوم تجربی بلکه پیرامون برخی از علوم انسانی مثل جامعه شناسی وروان شناسی نیز در دهه ی اخیرچشمگیر بوده است."صاحبان این اندیشه براین باوربودند که برای اعاده حیثیت اسلامی باید دین واسلام را از رکود وهجران دراورده وبه عنوان یک نظام تمام عیار دینی.اخلاقی.سیاسی.اجتماعی.منطق با مبانی عقلی واندیشه های جدید معرفی کنند و ازاین طریق به اصلاح جامعه اسلامی بپردازند.
.3وجود آیاتی همچون وکل شی فصلناه تفصیلا - اسراء - 12/ ونزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شی - نحل. - 89/ما فرطنا فی الکتاب من شی - انعام - 38/ این دیدگاه را در بعضی از دانشمندان به وجود اورده است که تمام علوم در قران وجود دارد. این نگرش را به وضوح در نوشته های عالمانی همچون غزالی وسیوطی میتوان مشاهده نمود.سیوطی در الاتقان از قاضی ابوبکربن الحوبی در کتاب قانون التاویل چنین نقل می نمایند:علوم قران هفتادوهفت هزار و چهار صدوپنجاه علم است به شماره ی کلمات قران ضرب در چهار،چون هر کلمه ظاهر وباطن وحد ومطلعی دارد که این بدون در نظر گرفتن ترکیب وروابط کلمه ها با یکدیگر است و اگر آنها را منظور کنیم شمار نیاید وجزخداوندکسی نمیداند.
.4روایاتی که قران را حاوی تمام علوم می داند مثل انچه از امام علی علیه السلام در نهج البلاغه میخوانیم:"الا ان فیه علم مایاتی والحدیث عن الماضی ودواء دائکم ونظم ما بینکم". ترجمه:بدانیدکه در قران علم اینده وحدیث روزگاران گذشته است شفادهنده ی دردهای شماست وسامان دهنده ی امور فردی واجتماعی شماست. - دشتی - 295 / ویا از ابن عباس چنین نقل شده است: "اگر زانو بند اشترم گم شود نیز در کتاب خدای تعالی میابم". - سیوطی - 2/396وابن مسعود چنین گفته است:"انزل فی هذاالقران کل علم وبین لنا فیه کل شی ولکن علمنا یقصرعمابین لنافی القران".
وباز ابن مسعود نقل شده است که :"من ارادعلم الاولین والاخرین فلیثورالقران."هرکس علم اولین واخرین میخواهد زیروروکند قران را.
.5ترجمه اثارعلوم طبیعی وفلسفی ازیونان .روم وایران به عربی ونشر آن در بین مسلمانان که از قرن دوم هجری به بعد صورت گرفت.خود زمینه ای برای تفسیر علمی قران بود به طوری که ابوعلی سینا سعی برتطبیق هیات بطلمیوسی برایات قران داشت.این روندکم وبیش ادامه داشت تا در سده های اخیربا جنبش علمی غرب وتاثیر آن بر مسلمین به اوج خود رسید." در دوره ای که اصالت را به حس وماده داده اند خواستند مفاهیم ومعارف قران را با علوم تجربی که مبتنی بر حس وتجربه است و علوم اجتماعی که اساسش تجربه وامارگیری است تبیین نمایند.
-3 شیوه های متفاوت تفسیر علمی
مفسران علمی همه از یک شیوه واحد پیروی نموده اند و بنابرتبیینی که از ارتباط قران با علوم تجربی دارند .شیوه های متفاوتی را اتخاذ نموده اند:
الف :گروهی - علم - را بر خاسته از جستجودر کتاب تکوین - جهان هستی - دانستند ودین را حاصل غور در کتاب تدوین - قران کریم - .با استدلال به اینکه انشاء کننده ی هر دو کتاب حضرت باریتعالی است بدنبال تطبیق ان دو بر یکدیگر برامدندودر این راستا چه بسا فرضیه های به اثبات نرسیده ی علوم را مسلم گرفته وسعی بر تطبیق ایات الهی نمودند و گاهی با تکلف وتحمیل به تفسیر وتاویل ایات الهی پرداختند اگر چه ممکن است برخی از نظریات ایشان در تفسیر ایات محکوم به صحت باشد.
ایشان براین عقیده اند که قرآن نه ، تنها به علم اموزی بها می دهد.بلکه قران جامع تمام علوم بشری است و ریشه ی تمام علوم در قران است بنابراین باید تلاش نمود و این علوم را از قران استخراج کرد.
ب:دسته ای دیگر؛ اگر چه قران را جامع تمام علوم بشری نمی دانند و انرا کتاب هدایت وتربیت می شمرند اما اشارات علمی قران را جزئی از اعجاز محتوایی ان می دانند .وسند حقانیت قران به حساب می اورند
ج:عده ای هم نه به وجود تمام علوم در قران اعتقاد دارند ونه استخدام قران برای یافتن علوم را روا میشمرند،اما می گویند می توان از قطعیات علوم تجربی به عنوان یک ابزار برای تفسیر ایات الهی بهره جست و انرا تفسیر صحیح علمی می دانند.
-4 دلایل موافقان تفسیر علمی قران و نقد وبررسی آن
-1قران جامع تمام علوم است:عده ای از طرفداران تفسیر علمی قران به جامعیت قران معتقدند و براین باورند که تمام علوم از"رطب" گرفته تا "یابس" از "ریز تا درشت" در قران امده است و هیچ چیز در ان فروگذار نشده است
