بخشی از مقاله
چکیده
بروز بحران کمبود آب در سالهای اخیر از جمله دلایل تغییر ساختار در فعالیتهای کشاورزی بوده است. تغییر الگوی بهرهبرداری از کشتهای متداول به گلخانه نیز از جمله این تغییرات میباشد که در بسیاری از نقاط کشور به چشم میخورد. تغییر الگوی بهرهبرداری از کشتهای متداول به گلخانه پیامدهای گوناگونی را در پی داشته است. در پژوهش حاضر نیز با بهرهگیری از رویکردی اکتشافی به واکاوی و دستهبندی نگرش کشاورزان شهرستان جیرفت پیرامون تغییر الگوی بهرهبرداری از کشتهای متداول به گلخانه پرداخته شد. بدین منظور از روششناسی کیو بهره گرفته شد. با استفاده از نمونهگیری هدفمند، 29 نفر از کشاورزان خبره جهت مشارکت در پژوهش حاضر به صورت هدفمند انتخاب شدند. مشارکتکنندگان 67 کارت کیویی 67 - گویه - که از مرحله گفتمان به دست آمده بود را در مورد پیامدهای تغییر الگوی بهرهبرداری از کشتهای متداول به گلخانه رتبهبندی نمودند. نتایج نشان داد که دستهبندی کارتهای کیو در سطح 0/01 معنادار بوده است. این بدین معنا است که کشاورزان مورد مطالعه از نظر نگرش به تغییر الگوی بهرهبرداری قابل تفکیک و دستهبندی میباشند. بدین ترتیب بر اساس روششناسی کیو، سه گروه از افراد با نگرشهای متفاوت در ارتباط با تغییر الگوی بهرهبرداری از کشتهای متداول به گلخانه وجود دارد که عبارتند از اجتماعگراها، اقتصادگراها و محیطزیستگراها.
واژههای کلیدی: نگرش، تغییر الگوی بهرهبرداری، توسعه کشاورزی، شهرستان جیرفت، روششناسی کیو.
مقدمه
تأمین نیاز غذایی جمعیت روبه رشد در جوامع مختلف یکی از شروط اساسی برای دستیابی به امنیت غذایی و سلامت جامعه میباشد. طبق آمار و اطلاعات ترازنامه غذایی کشور، هم اکنون حدود یک سوم نیاز مواد غذایی از طریق واردات تأمین میگردد و با توجه به جوانی جمعیت ایران و بر اساس خوشبینانهترین برآوردها توسط جمعیتشناسان، در دو دهه آینده جمعیت ایران با رشد سالیانه 1/6 درصد به یکصد میلیون نفر خواهد رسید - رهبر و دهکردی، . - 1383 بنابراین، میبایست به دنبال الگوهای بهرهبرداری نوینی بود که بتواند نیاز غذایی بیشتر این جمعیت روبه رشد را پاسخ دهد. از طرفی امروزه غالب کشاورزان و روستاییان با توجه به رشد روز افزون جمعیت، عملکرد پایین کشتهای سنتی و در نتیجه اقتصادی نبودن این روشها به تغییر الگوی بهرهبرداری از اراضی گرایش پیدا کردهاند. به طوری که موفق به کشت چندباره زمینهای خود با کشتهای نامتعارف از جمله گلخانه در طول سال و در خارج از فصول تولید شدهاند.
به طور کلی کشاورزی به عنوان فعالیت غالب روستاها در طول زمان، دگرگونیهای ساختاری بیشماری را در قالب تغییر در الگوی بهرهبرداری، عملیات کشت، نظام کشت، تیپ - سنخ - کشت و الگوی کشت تجربه نموده است. اگر چه تغییر الگوی بهرهبرداری به نسبت تخصیص زمینهای مزروعی به انواع کشتهای نوین محصولات اشاره دارد، لیکن هر یک از آنها ساختارهای خاص اقتصادی، اجتماعی و فنی را در بطن خود دارد. حال اگر این الگوها دستخوش تغییر شوند در سطح خرد و کلان جامعه تحولاتی را ایجاد خواهند کرد. پیامدهای تغییر الگوی بهرهبرداری با توجه به وسعت و شدت آن میتواند در برگیرندهی مواردی نظیر شکلگیری روابط جدید اقتصادی و اجتماعی در جامعهی جهانی، تغییر در میزان و نوع عرضه و تقاضا، افزایش یا کاهش قیمت محصولات، تغییر در میزان درآمد، پسانداز، اشتغال و سرمایهگذاری، تحول در میزان آگاهی، بهرهوری نیروی کار، مشارکت روستاییان در ادارهی امور روستا، کیفیت زندگی، میزان رضایتمندی و وضعیت ماندگاری جمعیت، تحول در بافت روستا و ساخت مساکن روستایی، تغییر در نوع کاربری اراضی و نیز تخریب محیط طبیعی یا تقویت در جهت پایداری آن میباشد - پورطاهری و همکاران، . - 1393
بنابراین، بخش کشاورزی میبایست خود را در جهت ایفای نقشهای جدید نه در قالب کارکردهای معیشتی بلکه به منظور استفاده بهینه از مزیتهای بخش کشاورزی در عرصه تولید محصولات کشاورزی در سطح ملی و بینالمللی آماده سازد - دفتر گلها و گیاهان زینتی وزارت جهاد کشاورزی، . - 1383 یکی از گزینههای مناسب در جهت استفاده بهینه از مزیتهای بخش کشاورزی در عرصه تولید، بازاریابی، تجاری شدن، توازن بیشتر مواد غذایی با رشد جمعیت و توسعه واحدهای بهرهبرداری گلخانهای است. فزون بر آن، گسترش کمیابی منابع، همواره بشر رو به تزاید را به این فکر واداشته است که به دنبال راهحلهای کاراتری برای تأمین غذای خود باشد. از سوی دیگر، طبیعت تولید فصلی محصولات کشاورزی باعث ایجاد ناهماهنگی زمانی در عرضه و تقاضای این محصولات میشود . این دو مسئله باعث به وجود آمدن ابعاد تازهتری در اقتصاد گلخانه شده و در سالهای اخیر کشت محصولات گلخانهای به شدت در حال افزایش است - مهرابی بشرآبادی، . - 1387
در واقع کشتهای گلخانهای با توجه به فراهم نمودن شرایط مصنوعی تولید با خنثی کردن عوامل محیطی دارای ضرورت خاصی است تا بتواند یک محیط مناسب برای کشت را فراهم نماید. این کشتها موجب کاهش هزینههای تولید از جمله نیروی انسانی و نهاده در فرآیند تولید، افزایش راندمان عملکرد، کاهش تأثیر عوامل محیطی و تولید خارج از فصل میگردد - برزگر و االلهیاری، . - 1384 از طرفی، با توجه به افزایش بیکاری - به ویژه دانشآموختگان رشتههای کشاورزی - و نیز اهمیت یافتن بازاریابی و بازارپسندی این محصولات، افزایش راندمان تولید، مسئله امنیت غذایی و توجه به توسعهی صادرات، توسعه کشتهای فشرده گلخانهای مورد توجه بیشتری قرار گرفته است - مهرابی بشرآبادی، . - 1387
در سالهای اخیر نیز کشت گلخانهای برای تولید خارج از فصل، استفاده بهینه از منابع خاک به ویژه بهرهگیری از قطعات کوچک امکانات موجود در روستاها و حاشیه شهرهای پرجمعیت که فاقد زمین و آب کافی میباشند به شدت در حال گسترش بوده و به عنوان یک عامل ایجاد اشتغال مطرح میباشد. زیاد بودن عملکرد در واحد سطح و کم بودن آب مورد نیاز برای آبیاری نسبت به تولید در فضای باز میتواند از دیگر دلایل استقبال از این روش تولید باشد - شفیعی و پورجوپاری، . - 1385 در واقع ایجاد و توسعه تکنولوژی گلخانهای از مهمترین کمکهای بخش صنعت به بخش کشاورزی بود که از تلفیق رشتههای مختلف صنعتی از جمله بخشهای پتروشیمی - با تولید پوششهای پلاستیکی و سیستمهای آبیاری - بخش صنایع حرارتی برودتی و بخش تولید لوله و اتصالات و همچنین همکاری بخشهای گیاهپزشکی، آبیاری، خاکشناسی و باغبانی به وجود آمد ×1975 - ، . - Downs فزون بر آن، در دهههای اخیر در بسیاری از کشورهای درحال توسعه از جمله کشور ما و به طور خاص در شهرستان جیرفت خردی و پراکندگی زمینهای زراعی از سویی و کاهش روز افزون منابع آبی از سوی دیگر موجب شده که عملکرد در هکتار، استفاده از تکنولوژیهای نوین در زمینهای کشاورزی و در نتیجه گرایش کشاورزان به امر کشاورزی تنزل یابد که این موضوع موجب نگرانی در بین بسیاری از کشاورزان در رابطه با تأمین درآمد و معیشت شده بود.
اما با ورود الگوی بهرهبرداری نوین گلخانه در سراسر دنیا تا حدودی از این نگرانیها کاسته شده است. در واقع این الگوی بهرهبرداری به دلیل برخورداری از پتانسیلهایی همچون امکان احداث در مساحتهای کوچک، عملکرد بالاتر نسبت به کشت خارج از گلخانه، کنترل بیشتر محیط کشت، کاهش مصرف آب، امکان استفاده از روشهای نوین آبیاری و غیره توانسته است جای خود را در بخش کشاورزی در سراسر دنیا پررنگتر کند. با توجه به مطالب پیش گفته در رابطه با اهمیت و ضرورت گرایش به کشتهای گلخانهای باید گفت که این الگوی بهرهبرداری در دهههای اخیر در کشور ما و در بسیاری از نقاط جهان کشاورزان و علاقهمندان بسیاری را به سوی خود جذب کرده است به طوری که غالب کشتهای زراعی در سراسر نقاط جهان از این طریق انجام میشود.
از سویی با توجه به گرایش فزاینده دهههای اخیر کشاورزان به سمت کشتهای گلخانهای نمیتوان اثرات مثبت اقتصادی آن را بر زندگی کشاورزان انکار کرد. در واقع کشتهای گلخانهای با ایجاد محیطی قابل کنترل موجب کاهش هزینههای کشاورز و افزایش عملکرد محصول شده و در واقع اثرات اقتصادی مثبتی را بر زندگی کشاورزان داشتهاند. اما سؤالی که در اینجا مطرح میشود این است که آیا این پیشرفت اقتصادی در دراز مدت وجود دارد یا خیر؟ از سویی نیز با افزایش عملکرد محصول در محیط، درآمد کشاورز افزایش یافته و ایشان پایگاه اجتماعی بالاتری را در بین مردم روستایی کسب خواهد کرد. در واقع اعتبار و منزلت اجتماعی کشاورز گلخانهدار دگرگون شده و بالاتر خواهد رفت. در این مورد سؤالی که مطرح میشود این است که آیا این موضوع موجب ایجاد شکاف در بین طبقات اجتماعی خواهد شد یا خیر؟ فزون بر مطالب گفته شده باید توجه داشت که کشاورز در پی افزایش عملکرد و درآمد خود به دنبال بهرهبرداری هر چه بیشتر از محیط بسته گلخانه خواهد بود که این موضوع در دراز مدت این نگرانی را در پی خواهد داشت که آیا برداشت مفرط از محیط بسته گلخانه و افزایش کاربرد نهادههای شیمیایی تنها برای افزایش عملکرد و درآمد در دراز مدت مشکلات زیستمحیطی را برای محیط روستایی و مردم ساکن آن منطقه ایجاد خواهد کرد یا خیر؟
با توجه به مطالب پیش گفته مسئلهای که در این پژوهش حائز اهمیت قرار گرفته و به آن پرداخته شده، این است که کشاورزان در شهرستان جیرفت مانند اکثر مناطق کشور با خٌردی و پراکندگی مزارع کشاورزی مواجه هستند. به همین دلیل در کشاورزی و بهرهبرداری سنتی از این اراضی درآمد کشاورز بسیار پایین خواهد بود. از طرفی عملکرد پایین کشتهای سنتی توان پاسخگویی به نیاز غذایی جمعیت رو به رشد این منطقه و کشور را ندارد. اما با توجه به پیشرفتهای این منطقه در دهههای اخیر در رابطه با کشتهای گلخانهای، عمده کشاورزان و بهرهبرداران این منطقه تمایل به احداث واحدهای گلخانهای نشان دادهاند. به طوری که غالب کشاورزان این منطقه الگوی بهرهبرداری خود را تغییر داده و بسیاری از زمینهای زراعی خود را به احداث واحدهای گلخانهای تخصیص دادهاند. اما سؤالی که مطرح و این پژوهش به دنبال آن خواهد بود این است که این پیشرفت روز افزون تبدیل واحدهای زراعی به واحدهای گلخانهای در شهرستان جیرفت چه پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی بر منطقه داشته است؟ و آیا این پیامدها مفید و در راستای پیشبرد برنامههای توسعه کشور میباشد یا خیر؟
مطالعاتی در زمینههای نزدیک با موضوع مورد پژوهش در داخل و خارج از کشور انجام شده است، که در ادامه به برخی از آنها اشاره شده است. صالحی و همکاران - 1388 - پژوهشی را تحت عنوان تحلیل دیدگاههای کیویکاران غرب استان مازندران در خصوص وامل تأثیرگذار بر تغییر الگوی کشت از رنج و مرکبات به کیوی انجام داده، که نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل عاملی نشان داد هفت عامل مزیتهای اقتصادی، مدیریت عملیات زراعی، دسترسی به تسهیلات اعتباری، همسازی با شرایط زراعی محلی، مدیریت آبیاری، نیروی انسانی و انگاره اجتماعی،×مؤلفههای×تأثیرگذار×بر تغییر کشت برنج× مرکبات به کشت کیوی بودند. ارجمندی و مهرابی بشرآبادی - 1392 - در پژوهشی به بررسی تغییرات الگوی کش محصولات زراعی در ایران طی دوره 1361-62 و 1387-88 پرداختند. نتایج نشان داد که با وجود تسلط کشت گندم بر بیش از 50 درصد سطح زیر کشت محصولات زراعی، گرایش به کاشت محصولاتی همچون ذرت دانهای، دانههای روغنی و برخی×اقلام×پر×مصرف حبوبات و×صیفیجات وجود داشته است، به گونهای که هم اثر جایگزینی و هم اثر افزایشی در تغییر الگوی کشت موثر بوده است؟ محمدیتمری و همکاران - 1392 - در مطالعهای تحت عنوان ایستارهای شالیکاران پیرامون تغییر الگوی کشت از برنج به مرکبات - پژوهشی بر مبنای روش کیو - بیان کردند که نگرش شالیکاران مورد مطالعه قابل تفکیک و دستهبندی میباشد. به طوری که نگرش شالیکاران در چهار الگوی نگرشی همگرا به تغییر، واگرا به تغییر، بازنگران به تغییر و
