بخشی از مقاله
چکیده:
با توجه به اقلیم خشک و نیمهخشک شهرستان جیرفت و با توجه به این نکته که در درجه اول محدود کنندهترین عامل تولیدات کشاورزی در این منطقه، آب کشاورزی است و در درجه دوم، قسمت اعظم آبیاری در این مناطق با استفاده از آبهای زیرزمینی صورت میگیرد، در این مطالعه به تعیین ارزش اقتصادی آبهای زیرزمینی، بهرهوری نهاده آب در امر تولید و محاسبه هزینه کرانه استخراج آبهای زیرزمینی پرداخته شده است.
نتایج مطالعه نشان میدهد که ارزش تولید کرانه آب در شهرستان جیرفت با 97110 ریال به ازای هر متر مکعب دارا میباشد. بر اساس نتایج بهدست آمده، نهاده آب در شهرستان جیرفت بیشتر از حد بهینه اقتصادی آن استفاده میشود. با توجه به هزینه کرانه استخراج آبهای زیرزمینی و رابطه منفی آن با سطح آبهای زیرزمینی و میزان رفاه زارعین، میتوان گفت در این شهرستان به میزان بیشتری از آبهای زیرزمینی برداشت شده است. بنابراین در شرایطی که سایر شرایط ثابت فرض شوند، هزینه بالای استخراج آب در این شهرستان از یک طرف نشان دهنده افت آبهای زیرزمینی در این شهرستان و از طرف دیگر نشان دهنده کاهش میزان رفاه زارعین این منطقه میباشد.
مقدمه:
آب عامل مهمی در توسعه اقتصادی و کشاورزی کشورهای جهان به شمار میرود، از این رو لازم است قبل از هر گونه مطالعه و بررسی در مورد وضعیت کشاورزی و آبیاری در جهان و ایران، وضعیت منابع آب در حال و آینده مورد بحث و بررسی قرار گیرد. در شرایط طبیعی، ایجاد و یا از بین بردن آب کار دشواری میباشد. چرخه طبیعی آب در اشکال جامد، مایع و گاز در سطح جهان صورت میگیرد، بنابراین آب نه به دست میآید و نه از دست میرود. این امر بدان معناست که مقدار کل آب موجود در کره زمین نسبت به میلیون سال پیش تغییری نکرده است. بیش از %97 از منابع آب در دریاها و اقیانوس ها قرار داشته و چنان شور است که نمی توان آنرا برای بسیاری از اهداف تولیدی به مصرف رساند.
دو سوم از %3 آب باقی مانده به شکل کوههای یخی، یخچالهای طبیعی، اراضی یخ زده دائمی، باتلاقها و آبخوانهای عمیق بوده که تقریبا از گردش طبیعی آب خارج میباشند - احسانی و خالدی . - 1382 افزایش بی رویه جمعیت در طول دو صده اخیر، علاوه بر افزایش تقاضای آب به منظور مصارف مختلف - شرب، بهداشت و غیره - ، سبب بروز مشکلاتی در زمینه تامین مواد غذایی گردیده است. از این رو موضوع کشاورزی از دو منظر مصرف آب و تامین مواد غذایی به عنوان مهمترین موضوعات وز دنیا و جز اصلی ترین دغدغه های کارشناسان و سیاست گذاران میباشد.
آب، مهمترین نهاده تولید در کشاورزی به شمار میرود و بر همین اساس است که حدود %70 آب مصرفی جهان به آبیاری اختصاص داده شده است - کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران . - 1382 اگر چه در حال حاضر از1/5 میلیارد هکتار اراضی کشاورزی دنیا، حدود 270 میلیون هکتار %18 - از کل اراضی دنیا - به صورت آبی کشت میشوند، اما مقدار زمین، غذای بیش از %40 مردم جهان را تامین میکند. بنابراین با توجه به پتانسیل تولید در اراضی آبی، تامین غذای آینده مردم جهان به شدت به کشت آبی متکی خواهد بود - فائو - . کشاورزی به عنوان یکی از محورهای اساسی رشد و توسعه، نقش مهمی در توسعهی اقتصادی کشورها دارد.
بخش کشاورزی در اقتصاد ملی ایران حدود 27 درصد تولید ناخالص ملی، 23 درصد اشتغال و تامین بیش از 80 درصد غذای کشور را به خود اختصاص داده است. در این راستا محدودیت منبع آبی همواره یکی از مهمترین موانع توسعهی بخش کشاورزی، به عنوان بستر اصلی نیل به خودکفایی موادغذایی بوده است - گزارش مهندسین مشاور ساز آب شرق - . ایران، به دلیل نازل بودن ریزش های جوی و نامناسب بودن پراکنش زمانی و مکانی آن، جز کشورهای خشک و نیمه خشک جهان قرار میگیرد.
از طرف دیگر به دلیل رشد بالای جمعیت، توسعه بهداشت و گسترش بخش های کشاورزی و صنعت و مواردی از این قبیل، پیوسته با افزایش تقاضای آب در کشور مواجه بودهایم. رشد سریع جمعیت مهمترین عامل کاهش سرانه آب کشور، به عنوان یک منبع تجدید شونده در طول 80 سال گذشته بوده است. در حال حاضر سرانه آب در ایران 1900 متر مکعب میباشد - وزارت نیرو - . بر اساس گزارش سازمان ملل و بر اساس شاخص موسسه بین المللی مدیریت آب، ایران هم اکنون در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بنابراین، وضعیت موجود آب کشور، باید جز نگرانیها و دغدغه های کارشناسان و دولتمردان باشد.
از حدود37 میلیون هکتار اراضی دارای توان تولید به دلیل محدودیت منابع آب، فقط 7,8 میلیون هکتار آن به صورت آبی کشت میشود و از سوی دیگر از 88,5 میلیارد متر مکعب عرضهی آب از منابع سطحی و زیرزمینی حدود 93,5 درصد آن به بخش کشاورزی اختصاص دارد. - وکیلی، . - 1375 در حال حاضر، از 165 میلیون هکتار مساحت کل کشور، حدود 37 میلیون هکتار را اراضی مناسب جهت عملیات کشت و زرع تشکیل میدهد که به دلیل محدودیت منابع آب، همه این اراضی کشت نمیشود اما این اراضی کشت نمیشود اما با این وجود، بیشترین تولید کشور از کشت آبی به دست میآید. تقریبا همواره نزدیک به %90 کل تولیدات محصولات کشاورزی ایران از کشتهای آبی حاصل شده است - سالنامه وزارت جهاد کشاورزی - . مردم به آب به عنوان یک کالای عمومی و به دولت به عنوان مسئول برداشت و توزیع آب بین مصرف کنندگان آن می-نگرند.
در حوضه علم اقتصاد، گفتمانهایی مبنی بر تنظیم طرف تقاضای آب برای جلوگیری از هدر رفتن منابع پدید آمده است. قیمت آبیاری کشاورزی که از کشاورزان دریافت میشود، بسیار کمتر از قیمت آبی است که در مقابل مصارف غیرکشاورزی از مصرف کنندگان - خانواده ها و یا صنایع - دریافت میگردد که این نشان دهنده وجود تعرفه ارزان آب در بخش کشاورزی می-باشد. به این ترتیب قیمت آب تنها بخشی از بها یا ارزش اقتصادی آب به کار گرفته شده را نشان میدهد. این شیوه قیمت گذاری منجر به اتلاف فراوان آب در مناطقی میشود که کمیابی آب در آنها شایع است.
مروری بر مطالعات انجام شده:
چیذری و میرزایی - 1378 - ، در مقالهای تحت عنوان "قیمت گذاری و تقاضای آب کشاورزی باغهای پسته رفسنجان" با استفاده از تابع تولید کاب داگلاس، اقدام به برآورد ارزش بهره وری نهایی آب و سهم آن در تولید - به عنوان آب بها - برای محصول پسته در شهرستان رفسنجان نمودهاند و با استفاده از روش حداکثر سازی سود، به بررسی تابع تقاضای نهاده آب و کشش تقاضای آن پرداختند. نتایج این مطالعه نشان میدهد که ارزش تولید نهایی و آب بهای پیشنهادی به ترتیب 398 و 35 ریال به ازای هر متر مکعب میباشد.
در این مطالعه تقاضای آب با کشش و مقدار آن -4/5 برآورد شده است. حسین زاد و سلامی - 1378 - ، در مطالعهای تحت عنوان "برآورد ارزش اقتصادی نهادههای آب، زمین و نیروی کار" ارزش اقتصادی این نهاده را در تولید چغندر قند در استان خراسان محاسبه کرده ارزش اقتصادی یک متر مکعب آب را معادل 1200 میلیون ریال و یک هکتار زمین را معادل 21 میلیون ریال و در نهایت یک نفر روز نیروی کار را معادل 21 هزار ریال برآورد کرده اند.
خلیلیان ومهرجردی - 1384 - ، در مطالعهای با عنوان" ارزشگذاری آبهای زیرزمینی در بهره برداری های کشاورزی، مطالعه موردی گندمکاران شهرستان کرمان" با استفاده از برآورد تابع تولید، ارزش آبهای زیرزمینی منطقه را محاسبه کرده و به این نتیجه دست یافتهاند که ارزش تولید نهایی آب در تولید گندم، بیش از هزینه استخراج هر واحد آب شده که این امر منجر به بهره برداری بیش از حد آب در این مناطق میگردد. گایاتری و ادوارد - 2003 - ، با استفاده از تابع تولید کاب داگلاس، تابع رفاه اجتماعی را به دست آوردند و سپس تاثیر افت آبهای زیرزمینی در رفاه اجتماعی را محاسبه کردند و به این نتیجه دست یافتند که احیای ذخایر آبهای زیرزمینی رفاه جامعه را با افزایش چشمگیری مواجه میسازد.
پیتافی و روماست - 2003 - ، به تعیین قیمت کارای آبهای زیرزمینی و سرمایه گذاری حفاظتی در آبریزها پرداختند. که به منظور دستیابی به اهداف مطالعه خود، از روش برنامه ریزی خطی استفاده نمودند. دشت جیرفت در ناحیه مرکزی هلیل رود و بین ' 13ْ57 تا 14'ْ58 طول شرقی و 8'ْ28 تا ' 10ْ29 عرض شمالی در استان کرمان قرار دارد. در تقسیم بندی سازمان مدیریت منابع آب ایران این حوضه از ناحیه شمالی با حوضه کویر لوت و از ناحیه جنوبی با زیرحوضههای فاریاب شرقی و رودبار-جیرفت همسایه می باشد. بر طبق تقسیمات حوضهای سازمان مدیریت منابع آب ایران، این حوضه با کد 4503 مشخص شده است.
مساحت کل این زیرحوضه 5057 کیلومتر مربع میباشد که از این میزان 2106 کیلومتر وسعت دشت جیرفت و 3944 کیلومتر مربع وسعت ارتفاعات میباشد. نزدیک به 25 درصد سطح دشت از دشت های شیبدار دامنهای پوشیده شده است. این زیرحوضه توسط کوهستانهای مرتفع احاطه شده که در بلندترین نقاط تا بیش از 4000 متر از سطح دریای آزاد قرار دارد. رشتهکوههای بارز از شرق، بحرآسمان از شمال، بزمان و بانه هور از غرب و بلندیهای کم ارتفاع آب سگون و سرگریج از جنوب دشت جیرفت را احاطه کردهاند.
دشت جیرفت به دلیل پتانسیل بالای منابع آب و خاک فعالترین زیرحوضه در بخش کشاورزی هلیلرود میباشد. رودخانههای هلیلرود و شور جیرفت مهمترین رودخانههای جاری دردشت جیرفت میباشند. شهر جیرفت پرجمعیتترین شهر حوضه هلیل رود و مهمترین مرکز جمعیت نشین در این حوضه میباشد که جمعیتی معادل 235000نفر دارد. دومین مرکز شهرنشین این حوضه عنبرآباد با جمعیتی حدود 100000 نفر در 20کیلومتری جنوب شهر جیرفت قرار دارد. محدوده مطالعاتی جیرفت یکی از پهناورترین محدوده های مطالعاتی حوزه آبخیز غرب جازموریان میباشد. به دلیل قرار گیری شهرهای جیرفت وعنبرآباد در این محدوده مطالعاتی به لحاظ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مهمترین محدوده مطالعاتی حوزه محسوب می گردد.
گستره وسیع ارتفاعات جبالبارز و بحرآسمان و مورفولوژی مرتفع آنها باعث گردیده رودخانه های بسیاری با آبدهی قابل توجه از ارتفاعات سرچشمه گرفته و پس از جریان یافتن در سطح آبخوان آبرفتی به آبراهه هلیل رود در خط القعر این محدوده مطالعاتی بپیوندد که از آن جمله می توان به رودخانه های ملنتی، شورو هلیل اشاره نمود. با وجود این به دلیل بهره برداری قابل توجه از منابع آب سطحی و زیرزمینی دراین محدوده مطالعاتی، بحران آب به شکلی جدی در آن قابل مشاهده بوده و ابعاد مختلف زندگی ساکنین را تحت الشعاع قرار داده است.
سالانه بیش از 900میلیون متر مکعب از منابع آب زیرزمینی محدوده مطالعاتی جیرفت برداشت می شود. این مقدار بسیار بالاتر از ذخیره تجدید شونده منابع آب زیرزمینی بوده و افت سطح آب زیرزمینی و کسری مخزن آبخوان را باعث شده است. بهره برداری از آبخوان جیرفت از دیرباز به دلیل موقعیت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مورد توجه قرار داشته و در سالهای اخیر به دلیل رشد قابل توجه جمعیت و توسعه قابل توجه زمینهای زیر کشت محصولات زراعی بهره برداری بسیار تشدید گردیده است.
صدمات و مشکلات ایجاد شده در اثر افت سطح آب زیرزمینی در آبخوان آبرفتی جیرفت تنها به کاهش آبدهی چاهها، خشک شدن قنوات و افزایش هزینه های آبکشی - پمپاژ - محدود نمی گردد. بلکه تشدید آلودگی منابع آب زیرزمینی و نشست سطح زمین مشکلات عدیده ای را به وجود آورده است. لوله زایی چاهها، کاهش ضریب ذخیره، تخریب سازه های سطحی مثل دیوارها، جاده ها، تغییر مسیر لوله های آب و گاز، تخریب مزارع و افزایش هدر رفت آب از تبعات نشست سطح زمین است.
