بخشی از مقاله
چکیده:
تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل محمّد بن حسین بیهقی 470 -385 - ه.ق - از آثار ارزشمند نثر فارسی با دو رویکرد تاریخی-ادبی است. مؤلّف ناگزیر بوده ضمن حفظ نان و جان، تا حد امکان گزارشگر راستین رویدادهای زمان خود باشد. برای این منظور کوشیده با واژهگزینی، بهکارگیری لحنروایی، استفاده از توانش ادبی، کوشش در همانندسازی وقایع زمان خود با رویدادهای مشابه تاریخی در دورههای گذشته و مواردی از این دست، به ادای دین بپردازد.
هدف این پژوهش، تعیین چگونگی و میزان صراحت و پوشیدگی در تاریخ بیهقی است. لذا کوشش شده رابطه بین ساختارهای گفتمانمدار در تاریخ بیهقی با دیدگاههای فکری-اجتماعی مؤلّف بررسیشود. جهت تحقّق این هدف تعدادی از جملات "ماجرای بر دار کردن حسنک وزیر"انتخاب شده و کوشش شده با مؤلّفههای گفتمانمدار چون نامدهی، فرایند اسمسازی، مجهول در برابر معلوم و الگوهای متفاوت جمله تحلیل شوند. نتیجه نشان میدهد بیهقی در نام بردن کارگزاران اجتماعی مؤثر در قتل حسنک وزیر از پوشیدگی و کمرنگسازی استفاده کرده است. این مسأله در نامدهی و الگوهای مختلف جمله نیز مشهود است. امّا در حجم نمونه در این پژوهش استفاده از جملات مجهول مشاهده نشد.
-1 بیان مسأله
تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی 470 -385 - ه. ق - از آثار منثور فارسی با دو رویکرد تاریخی- ادبی است. بیهقی با در نظر گرفتن شرایط سیاسی- اجتماعی زمان خود مجبور شده در گزاردن رویدادهای تاریخی از گفتمان خاصی استفاده کند که ضمن حفظ نان و جان، بتواند گزارشگری راستین بوده، از عهده ادای دین برآید. استفاده از لحنروایی، صحنهپردازی، بهگزینی واژگان، استفاده از توانش ادبی، کوشش در همانندسازی رخداد-های زمان خود با وقایع مشابه تاریخی پیشین و مواردی از این دست برخی از شگردهای ادبی او هستند که در کنار صداقت، راستگویی و احساس تعهّد او، گزارشگری او را از تاریخ زمان خود، از اهمیّت بسزایی برخوردار کرده است.
شناخت بهتر توانمندیهای بیهقی در بازنمایی وقایع تاریخی بهدور از ایجاد حساسیّت در هیأت حاکمه زمان او ، تحلیل گفتمان بهکاررفته در این اثر و شناخت بهتر هنر بیهقی از اهداف پژوهش حاضر محسوب میشود. این پژوهش در چهارچوب گفتمانشناسی، رابطه ساختارهای گفتمانمدار را با زیربنای فکری- اجتماعی بهکاررفته در تاریخ بیهقی بررسی میکند. منظور از گفتمان تلازم گفتار با کارکردهای اجتماعی یا معنایی آن است - ر.ک یارمحمدی 1379 و . - 1380 از اینرو تحلیل گفتمان عبارت است از تعبیهساز و کار مناسب اعمال آن و کشف و تبیین ارتباط گفته - متن - با کارکردهای فکری- اجتماعی - ایدئولوژیک - - یارمحمدی . - 34 :1385
-2 پیشینه پژوهش
تاکنون درباره بیهقی پژوهشهای فراوانی انجام گرفته است. این پژوهشها به دلیل ماهیت تاریخی- ادبی بیهقی بیشتر در این دو زمینه بودهاند. لیلا سید قاسم در مقالهای تحت عنوان " کارکرد آرایش واژگانی در تاریخ بیهقی" به این نتیجه رسیده که بیهقی به دلایلی که فقط با رجوع به بافت بیرونی متن آشکار میشود، همه عناصر جمله را برای برجسته-سازی در آغاز جمله قرار میدهد، برخلاف پیشآیی که بیشتر بر بافت موقعیتی اثر متکی است، پیشآیی اغلب با هدف تسهیل در پردازش جمله، تنظیم هارمونی خبری و خلق و نیمرخ میدهد - سید قاسم، . - 94 :1392
رضوانیان و محمودی نوسر به "بررسی لحن در تاریخ بیهقی پرداختهاند و به این نتیجه رسیدهاند که لحن مسلّط در تاریخ بیهقی، لحنی فاخر و حماسی است که متأثر از عناصر مختلف روایت ادبی چون صحنهپردازی، فضاسازی، شخصیتپردازی و شگردهای زبانی است که میتواند به دغدغههای نویسنده و خواننده پاسخ دهد. - ر.ک رضوانیان و محمودی نوسر، - 139 -113 : 1392 پژوهشهای زیادی در زمینه تحلیل گفتمان نیز در ایران انجام گرفته که بیشتر آنها جنبه نظری دارند.
در زمینه عملی "الگوهایی جهت تحلیل متون از طرف ون دایک - 1916 - ، هاچ و کرس - 1976 - و ون لیوون - 1996 - تنظیم و پیشنهاد شده است. الگوهای هاچ و کرس در یارمحمدی و خسروی نیک - 1380 - ، نامجو - 2003 - و یارمحمدی و رشیدی - 1382 - با تغییراتی بهکار گرفته شده است - ر.ک یارمحمدی، . - 65 :1385 یارمحمدی و لیدا سیف با استفاده از الگوی ون لیوون با کمی تغییر مقالهای تحت عنوان "بازنمایی کارگزاران اجتماعی در منازعات فلسطین و اسرائیل از طریق ساختارها - گفتمانمدار جامعهشناختی- معنایی - " از مؤلفههایی چون حذف یا اظهار، پنهانسازی یا کمرنگسازی، منفعلسازی یا فعّالسازی، تشخّصبخشی یا تشخّصزدایی، نامشخصسازی یا مشخصسازی، انتزاعیکردن یا عینی کردن و طبقهبندی یا نامدهی استفاده کردهاند.
ر.ک - سیف و یارمحمدی، . - 1382 این مقاله به دلیل اهمیت آن در کتاب "ارتباطات از منظر گفتمانشناسی انتقادی" نیز چاپ شده است. - ر.ک یارمحمدی، . - 93 -61 :1385 این مقاله الگوی مناسبی جهت تدوین پژوهش حاضر بوده است. علیرغم ارزنده بودن این پژوهشها و پژوهشهای دیگر در این زمینه، در زمینهی تحلیل گفتمان در تاریخ بیهقی بویژه تحلیل ساختارهای گفتمانمدار با دیدگاههای فکری-اجتماعی مؤلف آن، هیچ پژوهشی تاکنون صورت نگرفته است. به نظر میرسد پژوهش حاضر اولیّن پژوهش در این زمینه است.
-3 روش پژوهش
این پژوهش با استفاده از طبقهبندی "ون لیون" - 1996 - و تأسی از پژوهشهای یارمحمدی در این زمینه صورت گرفته است. اما از میان مؤلّفههای ایشان تنها از چهار مؤلّفه "فرایند اسمسازی، مجهول در برابر معلوم، نامدهی و الگوهای متفاوت جمله" استفاده شده است. جامعه آماری کتاب تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی است و حجم نمونه "ماجرای بر دار کردن حسنک وزیر"است که با استفاده از مؤلّفههای اشاره شده تجزیه و تحلیل شده است. منبع مورد استفاده کتاب تاریخ بیهقی به تصحیح دکتر قاسم غنی و دکتر علی اکبر فیّاض است. دلیلنتخاب این اثر دقّت نظر مصحّحان در تصحیح آن است.
