بخشی از مقاله
بررسی جنبه هاي دراماتیک حسنک وزیر
چکیده
این تحقیق کوششی است، به منظور نشان دادن قابلیتهاي نمایشی ادبیات کهن ایران زمین که زمینههاي فراوانی در تبدیل به نمایشنامه و تئاتر فراهم می کنند. از حماسه هاي حکیمِ سخن آفرین فردوسی، تا مثنويهاي معنوي مولانا، منظومههاي عاشقانهي نظامی، حکایتهاي عطار، تاریخ بیهقی و دیگر شاهکارهاي ایران زمین اعم از نظم و نثر که در این دوره هزار ساله نوشته شده و مجموعه اي غنی از ادبیات کهن را به دست میدهد. در این پژوهش همراستا با این مهم سعی شده تا به جنبه هاي دراماتیک تاریخ بیهقی داستان "حسنک وزیر" بر اساس اصول و فنون درامنویسی نشان داده شود و امید آن میرود که این تحقیق ذوق و انگیزهاي والا نشأت گرفته از اقتباسهاي زیباي این داستان هاي کهن در درامنویسان جوان این مرزوبوم ایجاد نماید. در راستاي این تحقیق دو سؤال مطرح میشود: -1 آیا قصه حسنک وزیر داراي قابلیت ها و ویژگیهاي دراماتیک میباشد؟ -2 آیا براي دستیابی به یک اثر نمایشی براساس حکایت "حسنک وزیر" نیازي به ایجاد تغییر در اجزاي آن وجود دارد؟
کلمات کلیدي: حسنک وزیر، تئاتر، تاریخ بیهقی، اقتباس
مقدمه
نمایشنامه ، اثري ادبی براي مطالعه صرف نیست، بلکه سه بعدي است، گونهاي از ادبیات را در خود نهفته دارد که در برابر چشمان ما راه میرود و سخن میگوید. نمایشنامه ، نوشته نمیشود تا خواننده به یاري قدرت تخیلش، تصاویر، اصوات و کنشها را کشف کند، بلکه متن باید روي صحنه به تصویر و عمل برگردان شود (بولتون،.(1382 درامنویسانی که از حوادث تاریخی الهام میگیرند، باید از صحت این حوادث اطمینان حاصل کنند. شکسپیر و همعصرانش به یک کتاب یا حتی داستانهاي رایج میان مردم متکی بودند. اما درامنویس مدرن باید به کتابخانه هاي معتبر برود و در میان کتب تاریخ غوطهور شود، چون در صورت اشتباه در ترتیب وقایع تاریخی، سیلی از نامه هاي شکوهآمیز او را با خود خواهد برد. اما نکتهي حائز اهمیت آن که نمایشنامه نویس باید وقایعی را انتخاب کند که ارزش و بار دراماتیک دارند (همان منبع). تاریخ مسعودي معروف به تاریخ بیهقی، تألیف ابوالفضلمحمدبنحسین بیهقی میباشد. موضوع این کتاب در زمان سلطان مسعود و طوایفی که با این سلسله ارتباط داشتهاند را بازگو میکند. یکی از ویژگیهاي آثار بیهقی تاریخی، مستند بودن و قابل اعتماد بودن آن است، او همه جا وقایع خود را با عرضه داشتن اسناد حقیقی قابل اطمینان میسازد. دیگر ویژگی این آثار نثر بسیار زیبایی است که متعلق به دوره غزنویان میباشد. تاریخ بیهقی از نظر جغرافیایی نیز بسیار قابل استفاده است. بیهقی در آثار خود اطلاعات دقیقی مربوط به تاریخ غزنویان، زندگانی در آن دوره و حتی نوع پوشش در آن زمان را به ما میدهد. او جزئیات و خصوصیات احوال سلاطین و رجال را با حکایت آمیخته و تاریخ را با آن میآراید (خانلري کیا،.(1369 قسمتی که از تاریخ بیهقی که در دست است از مجلد 5 شروع می شود و گویا که 4 جلد اول آن شامل تاریخ ناصري و قسمت مربوط به شرح حال سلطان محمود بوده است. در این پژوهش سعی بر آن است قسمت بردار کردن حسنک وزیر را با استفاده از اصول و فنون درام نویسی شرح داده شود، که در ابتدا به صورت خلاصه قسمتهایی از این داستان را می خوانیم.
خلاصه داستان حسنک وزیر
حسنک، وزیر سلطان محمود داراي قدرت و شوکت فراوان، او مردي دانا و بالیاقت است. حسنک در دوران وزارت خود خدمات ارزندهاي به دربار سلطان محمود ارائه و موجبات اعتماد سلطان را به خود جلب کرده، همچنین حسنک در دوران وزارت تربیت فرزندان سلطان را نیز برعهده داشت و در این میان محمد، فرزند کوچکتر سلطان محمود را نزدیکتر به افکار خود میدید و تمام تلاش خود را براي به سلطنت رسیدن او بعد از محمود انجام داد. که این امر موجبات دشمنی و عناد مسعود، فرزند بزرگتر محمود را فراهم آورد. از طرف دیگر بوسهل زوزنی به خاطر دشمنی1 دیرینه اي که با حسنک دارد و چون موقعیت خود از راقبل حسنک تحت الشعاع میبیند، با مسعود علیه او دست به توطئه میزنند... . نتیجه داستان اینکه بعد از مرگ سلطان محمود، برخلاف تلاشهاي حسنک، بوسهل و مسعود سلطنت را غصب کرده و حسنک را از وزارت خلع و او را تبعید مینمایند. ولی بوسهل این را کافی نمیبیند و با نسبت دادن عنوان قرمطی2 به حسنک موجبات قتل او را فراهم میآورد (به نقل از تاریخ بیهقی). در این راه و در ادامه مسیر به توضیحات و تعاریفی از نمایشنامه و درامنویسی با استفاده از تصاویر موجود در داستان حسنک وزیر پرداخته میشود؛ که در ابتدا اصول نمایشنامه نویسی شرح داده خواهد شد.
مقدمهاي بر نگارش یک نمایشنامه
نگارش یک نمایشنامه به عوامل و ابزاري نیازمند است که به توضیحات اجمالی و بنیادین آن در این قسمت با استفاده از نمونه ها و مثالهاي موجود در داستان مورد بحث پرداخته میشود.
یافتن ایده: براي نگارش نمایشنامه ، راههاي گوناگونی وجود دارد، ولی راههایی که به نظر جهت برخورد با داستان حسنک میتوانند مدنظر قرار گیرند عبارتند از:
-1 گرفتن ایده از زندگینامه ها و شرح احوال:
در این شیوه میبایست احتیاط کامل و مطالعهي دقیق آنچه که در تاریخ در مورد شخص مورد نظر مطرح شده را در زمان نگارش نمایشنامه مدنظر قرار داد (شماسی،.(1385 داستان حسنک نیز از این جهت قابل بررسی است، زیرا حسنک شخصیت ی تاریخی است هرچند برخی اتفاقات ممکن است زاییدهي تخیل نویسنده باشد ولی توجه به تاریخی بودن و واقعی بودن شخصیت حسنک در دورهاي از تاریخ، مسئلهایست که از این حیث نمیبایست دچار بیدقتی گردد.
-2 گرفتن ایده از داستانها و حکایات افسانهاي داستانی براي نمایش نامه شدن مناسب است که در آن حداقل دو شخصیت در مقابل یکدیگر قرار داشته باشند و به مبارزه با یکدیگر بپردازند (همان منبع). داستان حسنک نیز از حیث تقابل شخصیت حسنک و بوسهل، محمد و مسعود (پسران سلطان محمود) قابلیت تبدیل به نمایشنامه را دارد. برنارد گربانیه اعتقاد دارد نمایشنامه نویس مواد و مصالح مورد نیاز را از سه راه دیگر به دست می آورد:
-1 تم یا موضوعی که بتوان آن را به تصویر کشید. -2 موقعیتی که میبایست بسط یابد.
-3 گروهی از شخصیت هاي داستانی که باید در رابطه دراماتیک درگیر شوند (گربانیه،.(1383
موضوع
موضوع، جان کلام و عصارهي حرفی است که نویسنده در طول نمایشنامه به اثبات آن میپردازد. در هر موضوعی باید شخصیت ها، ماجرا و نتیجه آن مشخص باشد تا نویسنده بتواند فکر و ایدهي خود را نسبت به آن پیشآمد ابراز نماید. به بیانی دیگر هر موضوع سه قسمت دارد: قسمت اول شخص بازي است،قسمت دوم معرف مبارزه و کشمکش و قسمت سوم انتها یا نتیجه ي داستان است (شماسی،.(1385 با مطالعه و رجوع به داستان حسنک متوجه خواهیم شد که به این سه قسمت به زیبایی و تبحر پرداخته شده است.
پرورش موضوع(طرح)
منظور از طرح، پرورش موضوع و بسط و تعمقِ فکر است. برخورد درگیري و غلبه بر موانع، عواملی هستند که ساختمان یک نمایشنامه را تشکیل میدهند. نمایشنامه به طور کلی اثبات یا رد یک نظریه است؛ زیرا نویسنده از طریق اعتقادات خود به قضایا نگاه میکند و در نتیجه عملی را رد و یا آن را میپذیرد.
طرح نمایشنامه
تهیهي طرح نمایشنامه از مشکل ترین مراحل نمایشنامه نویسی است، زیرا نقشه کلی نمایشنامه است و در آن انگیزه هاي افراد براي اعمالی که مرتکب شده باید آورده شود. در واقع طرح نمایشنامه استخوانبندي و چارچوبی است که داستان را برجا نگاه میدارد. طرح را میتوان توالی وقایع نامید که داراي آغاز، میانه، و پایان است.
شخصیت
انتخاب درست و صحیح شخصیت ها، عامل بسیار مهمی در نمایشنامه نویسی است؛ زیرا هر ماجرایی که در نمایشنامه اتفاق میافتد رابطهي مستقیمی با شخصیت هاي اصلی دارد. ماجرا هنگامی رخ میدهد که شخصیت ها هر کدام مقصودي داشته باشند و براي رسیدن به آن به درگیري و ستیزه بپردازند. شخصیت نمایشنامه باید دردمند و آشفته باشد چرا که صحنه ي نمایش جاي بیان مسائل معمولی و بیارزش نیست. براي مطالعه و شناخت شخصیت هاي نمایشنامه باید به پنج عامل فیزیکی، خانوادگی، اجتماعی، روحی و اعتقادي توجه کرد (بولتون،.(1382 با خوانش و تعمق در این داستان، متوجه خواهید شد که داراي شخصیت پردازي قوياي است و هر کدام از طرفین به نوعی داراي انگیزههاي قوياي میباشند.
مهمترین اشخاص بازي
مهمترین شخصیت نمایشنامه قهرمان یا به تعبیري پروتاگونیست است. بدون داشتن قهرمان نمایشنامه اي به وجود نمیآید، اوست که جلوي اقدامات مستبدانهي ضد قهرمان را میگیرد. از طرفی کسی که با قهرمان مخالفت کند او را ضد قهرمان یا آنتاگونیست مینامند. قهرمان و ضد قهرمان دشمن سرسخت یکدیگرند و عزم و اراده آنها موجب پیدایش کشمکش میشود، همانند نمونه هایی که پیشتر بدانها پرداخته شد.
تحول و دگرگونی
بنابر قانون طبیعت، جهان در حال تغییر و تحول است. انسان نیز به عنوان جزئی از این جهان همواره در حال تغییر و تحول است. در نمایش نیز شخصیت هاالزاماً باید توأم با تغییر و دگرگونی همراه باشند. نمایش یعنی برخورد انسانها، پس نمایش صحنه نشان دادن دگرگونی انسانها تعریفپذیر است. موانعی که بر سر راه شخصیت اصلی قرار میگیرند باعث برخورد شده که در نهایت باعث تحول و دگرگونی او خواهد شد.
اجتماع ضدین یا وحدت اضداد
در نمایشنامه به هیچ عنوان نباید شرایطی فراهم آید که در وسط کار دو طرف منازعه با یکدیگر به صلح و آشتی دست یابند.
دیالوگ
منظور از دیالوگ بحث و جدلی است که در انتها منجر به کشف حقایق میشود. بسته به نوع دیالوگ بار عاطفی تغییر میکند. در ادامه به وظایف و به تعبیري ویژگیهاي دیالوگ پرداخته می شود:
-1 دادن اطلاعات از موقعیت شخصیت ها
-2 جلو بردن ماجراي داستان
