بخشی از مقاله
چکیده
نگارندگان در پژوهش حاضر درصدد آنند که گزارش جلسه استیضاح وزیر علوم دولت یازدهم - فرجی دانا - مندرج در روزنامه کیهان مورخ شنبه 30 مرداد 93، را بر پایه رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی بررسی نمایند. در این راستا با عنایت به مؤلفههای الگوی تحلیل گفتمان انتقادی وندایک به بازنمایی کنش اجتماعی در یک متن مطبوعاتی پرداخته و دادهها بر پایه مفاهیم مربع ایدئولوژیکی وندایک تجزیه و تحلیل میشوند.
هر یک از مناظرات مجلس میتواند در قالب گفتمانی در روزنامه تظاهر یابد که در این صورت، ایدئولوژی و دیدگاه فکری نویسنده گزارش نیز بر انتخاب واژگان و ساختار دستوری جمله که همان چگونگی چیدمان کلام است، تأثیرگذار میباشد. از این رو است که با تحلیل دقیق گفتمان موجود در روزنامه میتوان به ایدئولوژی پدیدآورندگان آن پی برد. یافتههای این پژوهش حاکی از آن است که گفتمان جلسه استیضاح را همچون دیگر مناظرات مجلسغالباً میتوان در قالب دو گروه متقابل "ما" و "آنها" تقسیمبندی کرد.
به این ترتیب که سخنرانان، ویژگیهای مثبت ما - خودیها - را برجسته کرده و ویژگیهای منفی خودیها را به حاشیه میرانند و در مقابل ویژگیهای منفی آنها - غیرخودیها - را برجسته کرده و ویژگیهای مثبت غیرخودیها را به حاشیه میرانند. در همین راستا، سخنرانان جهت متقاعدسازی دیگران، از راهبردهایی همچون گواهنمایی، عینیت بخشیدن، انواع فنون بلاغت و نظایر آنها استفاده میکنند. همچنین نتایج این پژوهش نشاندهنده آن است که در میان مخالفان استیضاح، به کار گیری مفهوم "تأکید بر نکات مثبت ما" و در بین موافقان استیضاح، "تأکید بر نکات منفی آنها" نسبت به سایر مفاهیم اضلاع مربع وندایک چشمگیرتر میباشند.
-1 مقدمه
تحلیل گفتمان انتقادی1، زبان را چنان تحلیل میکند که گویی زبان چیزی نیست مگر گفتمان. در این تحلیل، زبان به منزله یک عنصر از فرایندی اجتماعی است که در رابطه منطقی با سایر عناصر این فرایند قرار دارد. یکی از اهداف مهم تحلیل گفتمان انتقادی، آشکار کردن اغراض نهفته در ورای متن یا به تعبیر کلانتر، یک گفتمان است. به واسطه این دستاورد مخاطبان به سطحی ژرفتر از تحلیل دست مییابند و از منظری انتقادی به متن و نیات پدیدآورندگان آن مینگرند.
از مهمترین مکانهای سیاسی یک کشور که در آن مباحثات و مناظرات سیاسی و اجتماعی روز مطرح میشود مجلس آن کشور است، که همواره می تواند مورد بررسی و تحلیل و نقد قرار بگیرد. چرا که گفتمان و مناظرات بسیار مهم و سرنوشت ساز در آن صورت میگیرد که تصویب و یا رد شدن هرکدام از آنها تأثیرات مهم و خاص خود را در سطح کلان کشوری خواهد داشت. مجلس جایی است که شاید بتوان گفت بیش از هر جای دیگر میشود در آن مناظرات و مباحثات، آن هم با اهمیتی در سطح ملی یافت و بیش از هر جای دیگر میتوان به اهمیت داشتنِ مهارت در گفتمان و عوامل تأثیرگذار و اساسی در موفقیت و یا عدم موفقیت در یک گفتمان پی برد.
لذا نگارندگان پژوهش حاضر، متون مندرج در روزنامه کیهان پیرامون جلسه استیضاح آقای فرجی دانا - وزیرعلوم - را برای پژوهش خود برگزیده اند، تا به بررسی موارد مطرح در آن و عوامل زبانی و غیرزبانی مؤثر در موفقیت یا عدم موفقیت هریک از دو جناح موافق و مخالف استیضاح بپردازند. در این راستا گفتمان مد نظر در قالب الگوی وندایک مورد بازبینی قرار میگیرد. وندایک - 1 :1998 - 1 تحلیل گفتمان انتقادی را نوعی تحلیل گفتمان میداند که در مرحله اول، چگونگی نمایش قدرت، نفوذ و نابرابری را مطالعه میکند. به اعتقاد وی، تحلیل گفتمان انتقادی در حقیقت مطالعه جنبههای نشانه شناختی و مسائل اجتماعی است و در آن زبان و کارکردش به خودی خود نقشی ندارند بلکه این ویژگیهای زبانی خاص ساختارهای فرهنگی- اجتماعی است که مورد توجه قرار میگیرد. وندایک تحلیل گفتمان انتقادی را یک روش نمیداند بلکه از آن به عنوان نظریه، نگرش و یا چشماندازی در مطالعات گفتمان بینرشتهای یاد میکند.
استفاده از الگوی تحلیل گفتمان انتقادی وندایک در خصوص موارد اجتماعی و سیاسی زیادی به چشم میخورد اما نوآوری پژوهش حاضر از آن جهت است که گزارش جلسه استیضاح مجلس را که در روزنامه درج شده مورد کاوش قرار میدهد. از این رو، علاوه بر گفتمان نمایندگان موافق و مخالف استیضاح، شیوه بازتاب این مطالب توسط نگارنده متون روزنامه کیهان نیز مورد تجزیه و تحلیل واقع میشود.
-2 پیشینه پژوهش
تحلیل گفتمان را بررسی نحوه شکلگیری واحدهای بزرگی چون پاراگرافها، مکالمات و مصاحبهها از جملات تعریف میکنند که میتواند در مورد زبان گفتار و یا نوشتار به کار برده شود - ریچاردز و اشمیت2، . - 161 :1985 هر چند مصریان باستان نیز در مورد تحلیل گفتمان حرف بسیار داشتهاند، برخی کتاب "بررسی سبک" لئواسپیتزر - 1928 - 3 را اولین نمونه از تحلیل گفتمان میدانند. این کتاب توسط فوکو 4 به فرانسه ترجمه شده است.
