بخشی از مقاله
چکیده:
شاخص توسعه انسانی عخد ، ارتباط بین استفاده انرژي، رشد اقتصادي و رشد اجتماعی را برقرار می کند. شاخص توسعه انسانی براي تعیین سلامتی اقتصادي – اجتماعی یک کشور و همچنین براي مقایسه کشورها مورد استفاده قرار می گیرد. این تحقیق رابطه بین شاخص توسعه انسانی و انرژي مصرفی در ایران در طی سالهاي 2006-1980 مورد بررسی قرار گرفته است. داده هاي مورد استفاده در این تحقیق از آمار منتشر شده توسط سازمان ملل و آژانس بین المللی انرژي بدست آمد. نتایج نشان داد که رابطه نزدیکی بین شاخص توسعه انسانی و انرژي مصرفی به ازاي هر نفر وجود دارد. این رابطه به صورت یک معادله چند جمله اي درجه سه بدست آمد. نتایج نشان داد که براي بالا بردن شاخص توسعه زندگی در سال هاي اخیر انرژي بیشتري استفاده شده است که این موضوع براي کشورهاي در حال توسعه امري طبیعی می باشد.
واژه هاي کلیدي: شاخص توسعه انسانی، مصرف سرانه انرژي، ایران
مقدمه:
از زمانی که اقتصاددانان به بررسی مسئله توسعه کشورها پرداختند، رشد اقتصادي - رشد تولید ناخالص داخلی - به عنوان یکی از بهترین شاخص هاي رشد و توسعه اقتصادي کشورها مورد توجه قرار گرفت. ولی تجربه نشان داد که اگرچه رشد اقتصادي شرط لازم براي بهبود زندگی افراد جامعه است، ولی شرط کافی در این زمینه نمی باشد. دولت ها ممکن است منافع حاصل از رشد اقتصادي را صرف بهبود رفاه شهروندان نکنند، بلکه براي تقویت قدرت سیاسی خود، درآمد را صرف هزینه هاي دیگري نمایند. دولت ها ممکن است منابع تحصیل شده از رشد اقتصادي را صرف سرمایه گذاري هاي آینده نمایند، در این صورت نسل حال از سطح رفاه پایین تري برخوردار خواهند شد. حتی اگر میانگین درآمد و مصرف جامعه هماهنگ باشد، با توجه به شکاف درآمدي بین قشرهاي مختلف جامعه، این امکان وجود دارد که آنان که وضع رفاهی بهتري دارند بخش اعظم منافع حاصل از رشد را به خود اختصاص دهند و سهم گروه هاي فقیر بسیار کمتر از گروه هاي دیگر افزایش یابد - فرجادي، . - 1386
ناکافی بودن معیار درآمد سرانه و رشد اقتصادي در تعیین رفاه شهروندان باعث بوجود آمدن شاخصی شد که علاوه بر متغیرهاي اقتصادي در برگیرنده متغیرهاي اجتماعی و انشانی نیز باشد، یکی از مهم ترین این شاخص ها، شاخص توسعه انسانی - عخد - می باشد. در بحث توسعه انسانی، انسان مبدأ توسعه معرفی می شود و نظریه هاي نوین رشد و توسعه عمدتاً متکی بر انسان است. به این معنا که سرمایه گذاري روي ابعاد جسمانی و فکري انسان ها را معتبرترین شرط حرکت به سمت توسعه بهینه اقتصادي می دانند. هدف اصلی توسعه انسانی، خدمت به انسان و بشریت است. پرورش قابلیتها و تواناییها، شکوفایی استعدادها، گسترش فرصت هاي اشتغال، افزایش درآمد و بهبود کیفیت زندگی انسانها از اهداف نهایی توسعه انسانی می باشد - شریف خطیبی، . - 1387
شاخص توسعه انسانی، سنجش هر نوع پیشرفتی در رویدادهاي انسانی است که در سال 1990 توسط هyصطهعA غکح و اقتصاددان پاکستانی محبوب الحق مطرح گردید و با همکاري کطغهل ههصکأن توسعه و گسترش یافت و از همان زمان توسط برنامه توسعه سازمان ملل - بخشس - مورد استفاده قرار گرفته است. از آن پس انجمن هماهنگی آمار ملی فهرستی از کشورهاي جهان را بر اساس میزان این شاخص منتشر می کند که در آن کشورها به ترتیب بالاترین تا پایین ترین رتبه در مقایسه با کشورهاي دیگر مطرح می شوند - فرجادي، . - 1386 از طرف دیگر، در ابتدایی ترین سطح، انرژي براي پختن غذا، گرم کردن خانه و روشن کردن مورد نیاز است و بدون رفع این نیازها زندگی و بقا به مخاطره می افتد.
بنابراین انرژي رکن اساسی براي پیشرفت جوامع می باشد. از سال 2002 آژانس بین المللی انرژي وابسته به سازمان ملل هر دو سال گزارشی از کاربرد انرژي در جهان در بین کشورهاي مختلف و سهم حامل هاي انرژي و دورنماي کاربرد انرژي ارائه می کند. بر طبق گزارش سال 2004، تقاضا براي انرژي در حال افزایش می باشد، برتري سوخت هاي فسیلی همچنان ادامه دارد و میزان انتشار گاز دي اکسید کربن باز هم افزایش خواهد یافت که حدود دو سوم این افزایش متعلق به کشورهاي در حال توسعه خواهد بود.
در گذشته شاخص توسعه انسانی سازمان ملل متحد شامل میزان مرگ و میر نوزادان، میزان باسوادي و درآمد سرانه بود. اما در سال 2004 آژانس بین المللی انرژي براي اولین بار انرژي را به عنوان یکی از شاخص توسعه کشورها معرفی کرد. این شاخص از اندازه گیري کاربرد انرژي در کشورهاي در حال توسعه و میزان استفاده از انرژي هاي مدرن در کشورهاي توسعه یافته محاسبه شده است. براساس این تعریف شاخص انرژي در توسعه از سه بعد زیر تشکیل می شود:
- سرانه مصرف انرژي صنعتی
- سهم انرژي صنعتی در کل انرژي مورد استفاده در جهان
- سهم جمعیت برخوردار از نعمت برق
مقدار مطلق انرژي که توسط هر شخص مصرف می شود نیز همواره یک شاخص کلیدي در توسعه زندگی بشري محسوب می شده است. در حال حاضر ثابت شده است که ارتباط مستقیمی بین سرانه مصرف انرژي و شاخص توسعه انسانی سازمان ملل براي همه کشورها وجود دارد. منابع پایدار انرژي براي توسعه جهان مهم است ولی کمترین مقدار انرژي بایستی براي هر نفر مصرف شود تا نیازهاي اساسی مردم، آموزش، سلامت و استانداردهاي خوب زندگی را فراهم کند. به همین علت اولین بار رابطه انرژي و شاخص توسعه انسانی توسط ئطعک - 2003 - پیشنهاد شد. رابطه بین تولید ناخالص ملی و مصرف انرژي توسط ططککهش - 2000 - مورد بررسی قرار گرفت. هرچند که این رابطه کاملا واضح است، این رابطه اجبار قوي نیست مخصوصا اگر به عنوان فاکتور مهم بر رفاه و کیفیت زندگی انسان استفاده شود.
همچنین تعدادي از محققین دیگر رابطه بین انرژي و شاخص توسعه انسانی را بررسی کردند. فصتتل ,ئطعحض جختتل ,حئه صک کهطخ فتتتل ,فهغطکصکهب فذتتل ,؟طکتعک2ئپن. در این بررسی ها کشورها به صورت موردي مورد بررسی قرار گرفتند. به طور مثال کشورهاي عضو هغبق و کشورهاي عضو سحً. این جدا سازي کشورها باعث شد که اختلالی که بوسیله کشورهاي عضو هغبق در روند تغییرات ایجاد می شود، حذف شود. خلیلی و منتظري دریافتند که اغلب کشورهاي اسلامی در رده هاي متوسط و پایین طبقه بندي شاخص توسعه انسانی قرار دارند و معمولا در بیشتر کشورهاي اسلامی شاخص توسعه انسانی بسیار پایین تر از سرانه تولید ناخالص ملی است در حالیکه بعضی از کشورهاي غیراسلامی با درآمد مشابه در رتبه بالاتري قرار دارند. که عمده ترین موانعی که در جهت پیشرفت این شاخص در کشورهاي اسلامی وجود دارد، شامل درآمد زیاد و فاصله طبقاتی، مالکیت زمین و گستردگی فقر، وضعیت بحرانی زنان و عقب ماندگی آموزشی در زمینه هاي علمی و فنی می باشد - خلیلی تیرتاشی، 1380؛ منتظري، . - 1384
مواد و روش ها:
شاخص توسعه انسانی - عخد - از جمله شاخص هاي مهم توسعه اقتصادي یا سطح توسعه یافتگی یک کشور است و امروزه کاربردهاي بسیاري در سطح ملی و بین المللی یافته است. شاخص توسعه انسانی به معناي رتبه بندي کشورها از نظر پیشرفت توسعه انسانی و متوسط آسودگی هاي زندگی است. کشورهایی که در رده هاي بالاي شاخص توسعه انسانی قرار دارند، کشورهاي توسعه یافته و کشورهایی که در رده هاي پایین شاخص توسعه انسانی قرار دارند، کشورهاي توسعه نیافته و عقب افتاده تري از نظر پیشرفتهاي جهانی هستند - شریف خطیبی، . - 1387 کشورها با کمک این شاخص، وضعیت خود را با دیگر کشورها مقایسه می کنند. شاخص توسعه انسانی یکی از نمودارها و منابعی است که توسعه اقتصادي در کشورها و نحوه آن را نشان می دهد. تاکید این شاخص به جاي استفاده از درآمد سرانه به جنبه هاي وسیع تر توسعه معطوف گردیده است و این شاخص ضمن اینکه معیاري براي اندازه گیري رفاه شهروندان است، اثر سیاست هاي اقتصادي بر کیفیت زندگی شهروندان را مورد سنجش قرار می دهد.
با توجه به اهمیت نقش انرژي در توسعه و پیشرفت یک کشور و با عنایت به آمار و ارقام ارائه شده در گزارش آژانس بین المللی انرژي - وابسته به سازمان ملل - مسئولان ارشد وزارت نیرو و مدیران سازمان توسعه برق ایران تنوع بخشی به سبد انرژي کشور را در دستور کار خود قرار داده اند. در این راستا ساخت نیروگاه هاي زغال سوز در مناطق زغال خیز کشور در دستور کار قرار گرفت. در حال حاضر ساخت نیروگاه زغال سوز طبس اولین گام در این راه محسوب می شود. بدیهی است در صورتی کشور عزیز ما می تواند به شاخص انرژي در توسعه دست یابد که از همه منابع انرژي به درستی استفاده نماید و کشور را از وابستگی انحصاري به نفت و گاز رها سازد. توجه به نیروگاه هاي زغال سوز از اقدامات مؤثري است که می تواند سهم سرانه انرژي در کشور ما را نظیر سایر کشورهاي پیشرفته دنیا به شاخص توسعه انرژي سازمان ملل نزدیک سازد. شاخص توسعه انسانی، شاخص ترکیبی خلاصه شده اي است که میزان دستیابی کشورها را به سه جنبه اساسی توسعه انسانی اندازه گیري می کند، این سه جز اساسی عبارتست از:
