بخشی از مقاله
بررسی سرانه کاربري درمانی منطقه1 شهرداري مشهد با تاکید بر نظام سلسله مراتب خدماتی
چکیده
جایگزینی تاسیسات شهري به نسبت سطح خدماتی آنها و آثاري که از نظر عملکردي بر محیط اطراف خود می گذارد بسی مهم و قابل تامل است.موقعیت تاسیسات شهري باید به نسبت سطح زمینی که به نسبت کارکرد و برحسب موقعیت مکانی- محله، ناحیه شهري، منطقه شهري براي آنها در نظر گرفته شده،معین باشد.خدمات درمانی از جمله تاسیساتی است که در ارتباط مستقیم با ساکنان شهرهستند و همه بطور روزانه از آن منتفع می شوند.بر این اساس هدف این مقاله بررسی سرانه و سطوح این کاربري در وضعیت فعلی در هر یک از سطوح محلی، ناحیه اي و منطقه اي و مقایسه ي آن با سرانه و سطوح پیشنهادي در طرح تفضیلی در منطقه 1 شهرداري مشهد می باشد. این پژوهش از نوع کاربردي و روش توصیفی - تحلیلی است. داده ها بصورت کتابخانه اي و میدانی از سازمان هاي مربوطه جمع آوري گردید. بر اساس یافته هاي پژوهش، از کل مساحت درمانی در این منطقه، بیشترین مساحت با 73/02 درصد در سطح شهر و فراشهر و کمترین مساحت با 0/0017 درصد در سطح ناحیه است. در سطح محله 23/5 درصد و در سطح منطقه 0/03 درصد مساحت درمانی وجود دارد.براساس نتایج پژوهش، سرانه درمانی موجود در اکثر محلات و نواحی کمتر از سرانه پیشنهادي است و توزیع و پراکنش این کاربري در سطح محلات از ناهماهنگی و عدم تعادل برخوردار است . از میان 12 محله موجود، محله قائم با 590 مترمربع و محله سجاد با 42 مترمربع مازاد مساحت، محله آبکوه با فقدان و بقیه محلات با کمبود کاربري درمانی مواجه اند. بیشترین کمبود سرانه و مساحت درمانی در سطح ناحیه می باشد.تنها ناحیه3 داراي 227 مترمربع مساحت درمانی است و در نواحی 5،4،2،1 فقدان این کاربري وجود دارد. سهم ناچیز این کاربري در سطوح خدماتی کمبود و ضعف نظام خدمات رسانی را درسطوح محلی و ناحیه اي آشکار می سازد.
واژههاي کلیدي:کاربري درمانی، سرانه،منطقه1شهرداري مشهد،سطوح خدماتی
-1 مقدمه
بدون تردید عمده ترین اثر رشد شتابان شهرنشینی و رشد بی رویه فضاي شهري،بهم خوردن تعادل توزیع خدماتی و نارسایی سیستم خدماتی است،که بدون استثنادر تمامی شهرهاي ایران مشاهده می شود،از سویی دیگر،امروزه زندگی درشهرها،با توجه به ساختار فضایی-کالبدي پیچیده،مناسبت هاو فعالیت هاي اقتصادي- اجتماعی تعمیق و گسترش تقسیم کار اجتماعی و اقتصادي و نیازهاي فرهنگی-فراغتی و اجتماعی شهروندان،بیش از هر دوره دیگري وابسته به خدمات است که در حقیقت این تاسیسات و تجهیزات شهري که شریان هاي حیاتی شهر به حساب آمده،پایه و اساس هر مجتمع زیستی بوده و کمبود و نارسایی آن مشکلاتی را براي ساکنین بوجود می آورد[1] .بنابراین درك وضعیت کاربري هاي مختلف شهري و تعیین میزان کمبود و عدم تعادل در سطوح مختلف منطقه اي به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر مطرح می شود.[ 2 ]یکی ازکاربري هاي مهم شهري،خدمات بهداشتی و درمانی است که بطور مستقیم در تعیین سلامت فرد در جامعه دخیل هستند. دسترسی سریع،به موقع و ارزان به این مراکز در هر جامعه اي، بخصوص در جوامع شهري اهمیت فوق العاده اي دارد .[3]اهمیت این کاربري به صورتی است که میزان تحقق یا عدم تحقق آن یکی از جنبه هاي مهم طرح تفضیلی شهري می باشد .[4] در حال حاضر وضعیتی که در نتیجه انجام طرح هاي توسعه شهري در قالب طرح هاي جامع و تفضیلی بر شهر ها حاکم است،بیانگر وجود نوعی عدم تعادل بین نواحی و بخش هاي گوناگون شهري است.مشکلاتی که در مسیر تحقق این طرح ها بویژه در خصوص کاربري خدماتی آنها رخ داده است نوعی از این عدم تعادل را نشان می دهد.کاربري هاي خدماتی به دلیل آنکه جذابیت کمتري به لحاظ سرمایه گذاري و مالی دارند عمدتا در حاشیه اجرا واقع بوده و تحقق آنها بر اساس ضوابط و محاسبات صورت گرفته در طرح هاي تفضیلی در هاله اي از ابهام قرار دارد.[ 5 ] براین اساس،در این پژوهش سعی بر آن گردیده است که وضعیت فعلی مراکز درمانی منطقه 1 شهرداري مشهد در سطوح خدمات رسانی محلی ،ناحیه اي و منطقه اي با سرانه هاي طرح تفضیلی مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.
-2 بیان مسئله:
دسترسی راحت و مناسب شهروندان به انواع خدمات شهري از اهداف مهم برنامه ریزي شهري محسوب می شود.یکی از وجوه برنامه ریزي در این مورد تعیین مراکز مختلف محله اي- ناحیه اي و منطقه اي شهر بصورت سلسله مراتبی است.بنابراین درجایگزینی انواع خدمات شهري به نسبت واحدهاي مسکونی و دیگر نیازمندیهاي شهر،باید یک ارتباط معقول،منطقی و سلسله مراتبی وجود داشته باشد. موقعیت تاسیسات مختلف شهري باید به نسبت سطح زمینی که به نسبت هر کارکرد و بر حسب موقعیت مکانی –محله، ناحیه شهري و منطقه شهري براي آنها در نظر گرفته شده، معین باشد.در هر محله باید به سطح نیازي که در برنامه ریزي پیشنهادي براي آن در نظر گرفته شده است توجه کرد.[6 ] چنانچه بتوان موقعیت انواع خدمات شهري را با توجه به سلسله مراتب خدماتی تعیین نمود از شدت بسیاري از مشکلات شهري مانند بحران رفت و آمد،آلودگی هوا،اتلاف وقت و امثال آنها کاسته خواهد شد. شهر مشهد به عنوان دومین کلانشهر مذهبی جهان و دومین شهر ایران با توجه به ظرفیت ها و پتانسیل هاي موجود،و با ورود سالانه 12 میلیون زائر و گردشگر نیازمند توزیع بهینه و مناسب جغرافیایی مراکز خدماتی و تنظیم این مراکز در سطوح خدمات رسانی محلی، ناحیه اي و منطقه اي بصورت سلسله مراتبی است.بنابراین بررسی وارزیابی این مراکز در سطوخ خدماتی باسرانه هاي پیشنهادي در طرح جامع از جمله ضروریات این مطالعه به شمار می رود. بعلت اهمیت منطقه1 شهرداري مشهد بعنوان هسته مرکزي شهر و نقش عملکردي و فعالیتی آن،این منطقه به عنوان نمونه مطالعاتی انتخاب گردید.
پارامترهایی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته عبارتنداز:
- شناخت وضعیت فعلی مراکز درمانی در منطقه1 شهردار ي مشهد.
- بررسی سرانه مراکز درمانی در وضع موجود با سرانه پیشنهادي در طرح تفضیلی درهر یک از سطوح خدمات محلی،ناحیه اي
و منطقه اي.
-3 فرضیه تحقیق:
به نظر می رسد استقرار مراکز درمانی در منطقه1 شهرداري مشهد بدون در نظر گرفتن سطوح خدمات رسانی(محلی،ناحیه اي و منطقه اي)صورت گرفته و عدم تعادل در توزیع این کاربري در سطح منطقه وجود دارد.
-4 هدف تحقیق:
بررسی و ارزیابی مراکز درمانی فعلی در منطقه 1 شهرداري مشهد در سطوح محله، ناحیه و منطقه و انطباق آن با سرانه ي پیشنهادي در طرح تفضیلی.
-5 روش تحقیق:
این پژوهش از نوع کابردي و داراي ماهیت و روش توصیفی- تحلیلی است. اطلاعات جهت مباحث نظري بصورت اسنادي و کتابخانه اي با مراجعه به منابع مختلف کتابخانه اي و اینترنتی و پایگاه هاي داخلی جمع آوري گردید، سپس اطلاعات مختص محدوده جغرافیایی بصورت میدانی با مراجعه به سازمان آمار،اطلاعات و خدمات کامپیوتري شهرداري، سازمان نظام پزشکی مشهد،بهداشت و درمان،اداره کل راه و شهرسازي و مرکز آمار ایران جمع آوري گردیده است.در تحلیل و ترسیم نقشه هاو تجزیه و تحلیل سرانه ها و سطوح درمانی در وضعیت فعلی با سرانه و سطوح پیشنهادي طرح تفضیلی از نرم افزار Arc Gisاستفاده شده است.
-6 جامعه آماري:
جامعه آماري این پژوهش شامل تمامی کاربري هاي درمانی در منطقه1 شهرداري مشهد می باشد.
-7 پیشینه تحقیق:
ارائه خدمات بهداشتی و درمانی در شهر ها از سابقه طولانی برخودار است.لیکن در زمینه مکان یابی مراکز خدمات بهداشتی ودرمانی سابقه طولانی نیست. سابقه این گونه مطالعات به دهه 70 میلادي بر می گردد. در سال 1979 میلادي دپارتمان بهداشت و تامین اجتماعی انگلستان به توسعه استراتژیک مراکز خدمات بهداشتی و درمانی توجه نشان داد و ازآن پس، مطالعات در این زمینه آغاز شد. در سال هاي 1980-1982 در اتریش این مطالعات دنبال شد. ایده مکان یابی مراکز بیمارستانی توسط شخصی بنام لسلی میهیو در کالج بیرك برك لندن ارائه شد که کار اصلی ایشان توسعه یک مدل فضایی براي پیش بینی جریان مراجعه بیماران به بیمارستان بوده و از تغییرات در عرضه و تقاضاي خدمات غیر بیمارستانی نتیجه می شده است..[ 7 ] تاکنون در خصوص مکان یابی خدمات بهداشتی و درمانی در کشور مطالعات زیادي انجام شده است.آنچه در این پژوهش مطرح است، ارزیابی و تحلیل این مراکز به لحاظ سطوح خدمات رسانی محله اي، ناحیه اي و منطقه اي است که دراین زمینه مطالعات و تحقیقات کمتري انجام شده است .در زیل به مواردي از این مطالعات اشاره شده است.
- تحلیل توزیع فضایی مراکز درمانی(بیمارستان)شهر مشهد.[8 ]
- مکان یابی مراکز بهداشتی-درمانی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی .[1 ]
- تحلیل دسترسی غیرفضایی به خدمات بهداشتی و درمانی در شهر مشهد با تاکید بر شاخص هاي اقتصادي.[ 5 ]
- پژوهشی پیرامون طرح هاي تفضیلی شهري با تاکید بر کاربري هاي آموزشی-بهداشتی-درمانی.[ 9 ]
- برنامه ریزي و ساماندهی فضایی-مکانی خدمات بهداشتی و درمانی با استفاده از Gis .مورد:شهر زنجان.[ 10 ]
-8 بررسی سابقه تهیه طرح هاي شهري در شهر مشهد:
با توجه به موقعیت جغرافیایی، ارتباطی، زیارتی، سیاحتی و اقتصادي مشهد و مهاجرپذیري و رشد سریع جمعیت آن این شهر جزء اولین شهرهاي ایران است که داراي برنامه اي براي کنترل فیزیکی شهر در قالب طرح جامع می باشد. لذا براي هدایت و کنترل فیزیکی و اجتماعی و اقتصادي شهر سه طرح جامع به شرح زیر تهیه شده است.
1-8 بررسی طرح جامع اولیه شهر مشهد((1345-1370 طرح خازنی
تدوین مرحله اول طرح جامع شهر در سال 1346 آغاز شد و کلیات آن در سال 1349 به تصویب مقدماتی رسید و مرحله دوم آن که همان طراحی طرح جامع بود براي یک دوره 25 ساله ( (1345-1370 در پنج مرحله تنظیم و پس از تصویب مراحل اجرایی آن توسط شوراي عالی معماري و شهرسازي در سال 1352 به شهرداري مشهد ابلاغ گردید. طرح جامع در پیش بینی جمعیت در افق طرح (1370) جمعیت شهر را 1645000 نفر و وسعت آن را 170 کیلومتر مربع برآورد کرده که جهت توسعه آن پیوسته و بطرف غرب برنامه ریزي شده بود.
2-8 طرح جامع مهرازان (1370-1395)
طرح جامع دوم شهر مشهد مقدس براي یک دوره 25 ساله((1370-1395 تهیه و در سال 1372 به تصویب شوراي عالی شهرسازي و معماري ایران رسیده است. بر اساس پیش بینی طرح، جمعیت شهر از 1/9 میلیون نفر در سال 1370 به 3 میلیون نفر در سال 1380 و در سال افق طرح 1395 به 5/4 میلیون نفر خواهد رسید. از این رو هدف اصلی طرح در توسعه آینده شهر مبنی بر اسکان اضافه جمعیت آینده شهر بوده است.[11 ]
3-8 طرح توسعه و عمران (جامع)فرنهاد((1385-1405
قبل از پایان رسیدن افق زمانی طرح جامع مهرازان،به علت عدم تحقق پذیري پیشنهادهاي آن خصوصا در زمینه هاي برآوردهاي جمعیتی و همچنین به منظور اعمال راهبردهاي طرح ناحیه و مجموعه شهري درآن، طرح جامع اخیر شهر مشهد در دستور کار قرار گرفت.محدوده و حریم پیشنهادي طرح جامع فرنهاد براي افق 1405 شهر مشهد به ترتیب 30558 و 55502 هکتار می باشد.جمعیت پیشنهادي طرح جامع اخیر براي سال 1405 با نرخ رشد سالانه 2/1 درصد معادل 3856000 نفر برآورد شده است. بنابراین تراکم ناخالص شهري برابر با 126 نفر در هکتار و سرانه زمین شهري 79 مترمربع محاسبه می گردد.[12]
-9 طرح تفضیلی منطقه 1 شهرداري مشهد
منطقه 1 شهرداري مشهد تماما در حوزه میانی غربی مشهدواقع است. حوزه میانه غربی شهر مشهد در غرب بخش مرکزي شهر،یعنی حرم مطهرامام رضا(ع)و یابه عبارتی هسته مرکزي شهر واقع شده است.
موقعیت خاص استقرار این حوزه موجب شده که این حوزه بیشترین ارتباط را با سایر حوزه هاي شش گانه شهر مشهد داشته باشد.این حوزه تماما بر اساس طرح تفضیلی خازنی شکل گرفته است.در الگوي توسعه میانی غربی، این حوزه با مساحت 4011/5 هکتار شامل بخش اعظمی از مناطق1و2و8 شهرداري مشهد می باشد. بدین صورت که 35 درصداز مساحت حوزه در منطقه یک،45 درصد در منطقه دو،20درصدآن در منطقه هشت واقع است. در آخرین اسناد و مدارك طرح جامع مشهد،حوزه میانی غربی شامل قسمتی از محدوده منطقه 9 شهرداري مشهد نیز شده است.[13 ]
-10معرفی منطقه مورد مطالعه:
منطقه 1 شهرداري مشهد از قدیمی ترین مناطق شهرداري محسوب می شود. مساحت این منطقه 1412 هکتار بوده و 6/5 درصد کل شهر مشهد را به خود اختصاص داده است.بر اساس سرشماري 1385 جمعیت این منطقه 158365 نفر می باشد. در تقسیمات کالبدي جدید این منطقه داراي 5 ناحیه بوده و داراي 12 محله می باشد. این منطقه تماما در داخل حوزه میانی غربی قرار دارد و از شمال به محور فردوسی- قرنی و از جنوب به محور احمدآباد- ملک آباد محدود می شودو از شرق و غرب محدود به حدود حوزه است. در حال حاضر،محدوده جنوبی منطقه 1 محور کوهسنگی است.عمده کاربري هاي این منطقه مسکونی، تجاري، اداري، بهداشتی و آموزشی می باشد. اهمیت خدمات رسانی در این منطقه چند برابر مناطق دیگر بوده و با توجه به اهمیت شریانی و بافت مرکزي محدوده، ازاین منطقه روزانه به طور متوسط بیش از 0/50 جمعیت شهر مشهد خدمات گوناگونی چون ادارات، مراکز بهداشتی و درمانی مانند بیمارستان ها و مطب پزشکان، واحدهاي تجاري، آموزشی و.....بهره مند می گردند.
1-10 تقسیمات کالبدي منطقه مورد مطالعه:
موضوع تقسیمات کالبدي شهرو چگونگی سلسله مراتب آن،یکی از مباحث عمده برنامه ریزي شهري است که ارتباط مستقیم با نحوه کاربري زمین و توزیع فعالیتها و تعیین سرانه شهري دارد.درواقع اساس توزیع و تخصیص کاربري هاو تعیین استانداردها و سرانه هاي شهري بر پایه تقسیمات فضایی-کالبدي شهر استوار است.(سیف الدینی 113،(1385 در طرح تفضیلی خازنی منطقه1 شهرداري مشهد به سه ناحیه تقسیم شده است. این منطقه داراي 11 محله می باشد که ناحیه1 داراي 3 محله،ناحیه2 داراي 4 محله،ناحیه3 داراي 4 محله است.
در حال حاضر در طرح توسعه و عمران(جامع) فرنهاد،طرح تفضیلی منطقه1 شهرداري مشهد به مهندسین مشاور پارسوماش پایدار واگذار گردیده است.براساس تقسیمات طرح تفضیلی جدید،منطقه1 شهرداري مشهد به 5 ناحیه تقسیم می شود وداراي 12 محله است .[13 ]
جدول((1تقسیمات کالبدي پیشنهادي منطقه1 شهرداري مشهد
5
نقشه (1) تقسیمات کالبدي پیشنهادي منطقه 1 شهرداري مشهد
-11 مشخصات کاربري درمانی در منطقه1 شهرداري مشهد
کاربري درمانی دراین منطقه در سه مقیاس محله،منطقه و شهر و فراشهر وجود دارد.در حال حاضر از کل فضاي تحت اشغال کاربري درمانی در این منطقه، 30146 مترمربع و به تعداد 48 و سرانه 0/19 در سطح محله، 4330 مترمربع و به تعداد 9 و سرانه 0/03 در سطح منطقه و 93325 مترمربع و به تعداد 4 در مقیاس شهر و فراشهر وجود دارد.از کل کاربري هاي موجود در منطقه(تجاري، اقامتی، آموزشی و نظامی)کاربري درمانی در سطح محله 0/22 ودر سطح منطقه 0/03 و در مقیاس شهر و فراشهر 0/68 را اشغال نموده است.((13
جدول((2 سرانه هاي منطقه 1
-12 سرانه هاي پیشنهادي کاربري درمانی در طرح جامع:
در طرح جامع،سرانه کاربري درمانی پیشنهادي به تفکیک سطوح برنامه ریزي به شرح زیر ارائه شده است.
جدول((3 سرانه هاي پیشنهادي در طرح جامع به تفکیک مقیاس
نام کاربري عملکرد انواع کاربري مرتبط سرانه مترمربع
درمانی محله درمانگاه،مراکزبهداشت ودرمان،مراکزتنطیم خانواده و مشاوره 0/31
ناحیه کلینیک ها و مراکز درمانی 0/17
منطقه پلی کلینیک ها و پایگاه اورژانس و فوریتهاي پزشکی،مراکز انتقال و بانک 0/54
خون،مراقبت معتادین،معلولین و بیماران روانی مراکز توانبخشی و.....
شهر خانه سالمندان،بیمارستان و زایشگاه،پرورشگاه و شیرخوارگاه 1/00
منبع: مهندسین مشاور فرنهاد
-13 یافته هاي پژوهش:
1-13 تعیین سطوح و سرانه کاربریهاي مختلف در مقیاس تفضیلی
برنامه ریزي براي تامین کاربریهاي مورد نیاز ساکنین در سطوح مختلف نیاز به مقایسه ي دقیق سرانه و مساحت کاربري هاي موجود و کاربري هاي پیشنهادي طرح فرادست دارد.براي این منظور پس از تعیین جمعیت پذیري محلات و نواحی به بررسی کمبودهاي موجود در سطح محلات،نواحی،منطقه می پردازیم.
