بخشی از مقاله
خلاصه
مدیریت، برنامه ریزی و استفاده بهینه از ذخائر انرژی برای کشورهای حوزه دریای خزر اهمیت بسزایی دارد. در سالهای اخیر کشورهای متعددی برای سرمایهگذاری در حوزههای نفت خام و گاز طبیعی دریای خزر تمایلات ویژهای را از خود نشان دادهاند. در حال حاضر، دریای خزر یکی از منابع مهم نفت و گاز طبیعی در جهان بهشمار میآید و جایگاه ویژهای در تأمین انرژی کشورهای دنیا را عهدهدار است. پدافند غیرعامل به دلیل اقدامات غیر مسلحانه بودن آن، موجب کاهش آسیب پذیریخصوصاً در زمینه انرژی میگردد.
کلمات کلیدی: منابع انرژی، دریای خزر، پدافند غیرعامل.
.1 مقدمه
انسانها همواره با آسیبهای متفاوتی روبرو بودهاند و از این آسیبها خسارات جانی و مالی فراوانی را متحمل شدهاند. بدین سبب جوامع مختلف در پی کشف راه حلهایی بودهاند تا بتوانند آسیبهای ناشی از حوادث غیرمترقبه و جنگها را به حداقل برسانند. همانطور که میدانیم استفاده از سوختهای فسیلی در جهان به عنوان اصلیترین منبع انرژی از دیرباز تاکنون کاربرد خود را حفظ نموده و هنوز جایگزینی که بتواند به طور جدی جای آن را بگیرد یافت نشده است. از سویی میزان تقاضا برای انرژی، هر روز در جهان بیشتر شده و همه کشورها، چه صنعتی و چه در حال توسعه نیازمند انرژی زیادی هستند. در سالهای اخیر، دریای خزر به دلیل داشتن ذخایر اثبات شده نفت خام و گاز طبیعی نقش بسیار مهمی در تأمین انرژی مورد نیاز کشورهای جهان را پیدا کرده، تا جایی که برخی از مطالعات انجام گرفته نشان میدهد که دریای خزر، پس از خاورمیانه سومین ذخایر بزرگ نفت و گاز جهان را در خود جای داده است - کریستان وارس، . - 1999
همین امر سبب شده است که کشورهای بزرگ نفت و گاز جهان، به دلیل دارا بودن میزان منابع انرژی دریای خزر، تمایل خود را به جهت سرمایهگذاری در پروژههای بهرهبرداری انرژی از این منطقه نشان دهند. بنابراین با توجه به رشد سرمایهگذاری در ایران، متأسفانه سهم کشورمان در تولید حاملهای انرژی از منابع دریا نسبت به کشورهای همسایه بسیار ناچیز است. بنابراین کشوری مانند ایران که از شمال و جنوب دارای مرزهای آبی مهمی میباشد بالطبع با مسائل نظامی و دفاعی پیچیدهتری نسبت به سایر کشورهای فاقد این ویژگی، روبرو خواهد بود. در این راستا کشورهایی که شناخت کمتری از خصوصیات خود دارند بیشتر در معرض خطر تجاور قرار میگیرند و آسیبپذیرتر خواهند بود.
به دلیل اجتناب ناپذیر بودن جنگها به عنوان یک پدیده اجتماعی پایدار، مشخص نبودن پایان جنگها، مناقشات و درگیریها و سایر تهدیدات، اقدامات پدافند غیرعامل، نقش و جایگاه حیاتی آن در حفظ زیر ساختها و امنیت ملی کشور در قرن حاضر نمایانتر میشود. پدافند غیرعامل که بیشتر به مدیریت پیش از بحران میپردازد شامل هرگونه اقدام غیرمسلحانه که باعث کمتر شدن آسیبهای انسانی و غیر انسانی در برابر بحرانهایی همچون بلایای طبیعی نظیر سیل، زلزله، آتشفشان، طوفان، خشکسالی و ... و بلایای به دست بشر همچون جنگ، شورش، تحریم و ... می-شود.میهن اسلامیمان طی سالیان گذشته شاهد چهار جنگ مهم - جنگ تحمیلی، جنگ اول خلیج فارس، جنگ افغانستان و جنگ آخر آمریکا و انگلیس علیه عراق - بوده است و سایر مناقشات و تحت فشار قرار دادن کشورمان از جمله اهداف راهبردی استکبار جهانی میباشد.
تجارب حاصله از جنگهای گذشته و تحریمها مؤید این نظر است که کشور مهاجم قصد در هم شکستن اراده ملت و توان اقتصادی، نظامی و سیاسی کشورمان با اتخاذ استراتژی انهدام مراکز ثقل را داشته است.بنابراین باید به موضوع پدافند غیرعامل جهت مقابله با تهاجمات خصمانه و تقلیل خسارت ناشی از حملات هوایی، زمینی و دریایی دشمنان، بیش از پیش توجه و برنامهریزی منسجمی نمود.تاکنون مطالعات خوبی در زمینه منابع انرژی خلیج فارس در کشور انجام گرفته است، اما متاسفانه مطالعات در مورد انرژی دریای خزر چندان جامع و کامل نمیباشد. بیژنی - 1379 - ، مطالعاتی را بر روی تأثیر منابع نفت و گاز در تعیین رژیم حقوقی دریای خزر انجام داده است. مهدیون1 - 2000 - ، به تبیین مباحث مربوط به رژیم حقوقی دریای خزر از جنبه منابع نفت و گاز پرداخته است. ملکی - 1386 - نیز به تحلیل برخی از موانع کشورهای همسایه دریای خزر در زمینه استحصال منابع انرژی آن میپردازد. حال از مقدمه خارج شده و به بحث اصلی میپردازیم.
.2 تعریف پدافند عامل و غیرعامل
پدافند به معنی حفظ جان مردم، تضمین امنیت افراد، صیانت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملی در همه مواقع در برابر هرگونه شرایط، موقعیت و هرگونه تجاوز است - احمر لوئی، - 13 :1389 که به دو صورت عامل و غیرعامل انجام میگیرد.پدافند عامل بیشتر در هنگام وقوع بحران - جنگ، سیل، زلزله، شورشهای خیابانی و ... - استعمال میشود. نیازی تبار پدافند عامل را اینگونه تعریف میکند: »دفاع در مقابل دشمن با به کارگیری سلاحها، تجهیزات جنگی و تکنیکهای رزمی به منظور از کار انداختن ماشین جنگی دشمن و نابودی آن« - نیازی تبار، . - 15 :1387 در مجموع میتوان گفت که پدافند عامل بر پایه نیروی انسانی و ابزارهای مناسب از جمله سلاح استوار است.پدافند غیرعامل نیز مجموعهای از تدابیر است که در زمانهای بحرانی همانند سیل، جنگ و ... بدون نیاز به نیروی انسانی توان دفاعی به طور خود به خود افزایش یافته، پیامدهای بحران را کاهش دهد و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده را با هزینه کمتر و در زمان کوتاهتر فراهم نماید - شجاعی مقدم، . - 1387 بیشتر نظریهپردازان داخلی پدافند غیرعامل را با تأکید بر ابعاد دفاعی از نوع پیشگیرانه در مقابل تهاجمات دشمن معنا کردهاند - موحدی نیا، 3 :1386؛ نیازی تبار، . - 15 :1387
.3 اهداف پدافند غیرعامل و اهمیت و ضرورت آن در حوزه دریایی
یکی از محورهای اساسی موضوع امنیت ملی، بحث پدافند غیر عامل است. توجه به وجود زمینه تهدیدات بالقوه و خطراتی که امنیت ملی و استقلال کشور را نشانه گرفته ضرورت عقلیدفاع کاملاً مشهود میباشد.هدف از بکارگیری پدافند غیرعامل، زنده نگه داشتن، ادامه حیات و بقای نیروی انسانی است که با ارزشترین سرمایه ملی کشور میباشد. استفاده از دفاع غیرعامل باعث صرفهجویی اقتصادی و ارزی در حفظ تجهیزات و تسلیحات نظامی که قیمت بالایی دارند میگردد و همچنین مراکز حیاتی را در برابر نفوذ و حملات دشمن حفظ نموده و مقاومت در شرایط بحران و جنگ را ممکن میسازد. بکارگیری پدافند غیرعامل موجب تحمیل هزینههای هنگفت به دشمن گردیده و آزادی و ابتکار عمل را از دشمن سلب مینماید . - Passive Defense Organization, 2006 - در شکل 1 وظایف پدافند غیر عامل نشان داده شده است.
همانطور که بنیانگزار کبیر انقلاب امام خمینی - ره - نیز تأکید فرمودند: در هر شرایطی باید بنیه دفاعی کشور در بهترین وضعیت باشد، مردم در طول سالهای جنگ و مبارزه ابعاد کینه و قساوت و عداوت دشمنان خدا و خود را لمس کردهاند، باید خطر تهاجم جهانخواران در شیوهها و شکل-های مختلف را جدیتر بدانند؛ در حقیقت طرح های پدافند غیرعامل قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا میگردند و همواره باید آمادگی و ایمنسازی وجود داشته باشد تا از یک سو توان دفاعی کشور در زمان بحران افزایش یافته و از سوی دیگر پیامدهای بحران کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیبدیده با کمترین هزینه فراهم شود. این مهم در حوزه دریاییخصوصاً دریای خزر که یکی از مهمترین مراکز تأمین انرژی میباشد، نیز خود را نمایان میکند.
.4 امنیت انرژی و پیوستگی آن با اقتصاد
امنیت انرژی یکی از مهمترین ارکان سیاست انرژی است. چرا که ارتقای اقتصادی به آن وابسته است - Correlje & Van der Linde, . - 2006: 532 وقتی سخن از امنیت انرژی به میان میآید هدف این است که جریان انتقال آزاد انرژی با توجه به ایجاد یک دسته از حوادث و اتفاقات بحرانی منقطع نشود و کارآیی نظام اقتصادی بین المللی را مختل نسازد . - Alhajji,2007;kruyt - etal - ,2009:2167 - کمیسیون اروپا امنیت انرژی را اینگونه تعریف مینماید: »توانایی مطمئن شدن از نیازهای آینده انرژی هم در بخش استفاده از منابع داخلی در چارچوب ضوابط اقتصادی و یا ذخایر استراتژیک و هم در بخش خارجی به صورت دسترسی به مبادی عرضه با ثبات. - Kovacovska, P.4:2007 - «
از دیدگاه تولیدکنندگان، امنیت انرژی در این است که یک بازار همواره مداوم و دارای رشد منطقی در آینده و قابل دسترسی باشد. چرا که اکثر تولیدکنندگان تک محصولی و به فروش نفت به شدت وابسته هستند که با هر گونه احتمال کم شدن تقاضا و یا توجه کشورهای توسعه یافته به انرژیهای جایگزین و یا ترجیح آنان در تأمین نفت و گاز از کشورهای غیر اوپک به معنی به وجود آمدن مانع در توسعه اجتماعی و رشد اقتصادی این کشور است - ملکی، :1386 ص . - 207با وجود تمام پیچیدگیهایی که اقتصاد جهانی دارد اعم از جهانی شدن، وابستگی دو طرفه، تأکید بر رقابت بیوقفه و غیره کماکان به انرژیهای نفت و گاز و امنیتی که از آنها حاصل میشود وابسته است. امروزه توسعه هر کشوری که وابسته به انرژیست میتواند در تحکیم قدرت نیز مؤثر باشد. بر این اساس انرژی کالایی است استراتژیک که تأمین امنیت آن نقشی اساسی در امنیت بین المللی و اقتصاد جهانی دارد - واعظی، -67 :1388 . - 166
.5 موقعیت دریای خزر از لحاظ منبع کنونی انرژی
بر اساس گزارشات BP1، اداره اطلاعات انرژی - EIA - 2 و وزارت انرژی آمریکا، دریای خزر از لحاظ استراتژیک به عنوان اصلیترین و مهمترین منبع ذخایر انرژی نفت و گاز طبیعی در جهان میباشد. در سال 2010، مجموع ذخایر اثبات شده نفت پنج کشور حوزه دریای خزر - آذربایجان، ایران، ترکمنستان، روسیه و قزاقستان - 216,7 میلیارد بشکه برآورد شده است. همچنین مجموع ذخایر گاز منطقه 2820,5 تریلیون فوت مکعب تخمین زده شده است . - EIA. 2010 - این پنج کشور حدود 19,1 درصد از مجموع ذخایر اثبات شده نفت دنیا و % 48 از مجموع ذخایر اثبات شده گاز دنیا را در اختیار دارند . - amineh & houweling, 2009:78 -
دریای خزر در حال حاضر از تولیدکنندگان مهم - و نه اصلی - انرژی در جهان به شمار میرود. کشورهای حوزه خزر پتانسیل خوبی برای بدل شدن به صادرکنندگان بزرگ انرژی دارند. در حال حاضر نفت و گاز دریای خزر بازارهای متعددی را جهت عرضه پیش روی خود دارد ولی تنها راه انتقال انرژی دریای خزر به بازارهای جهانی از راه روسیه است - امامی و اسماعیلی، 16 و . - 18 به دلیل نامساعد بودن روابط بین ایران و ایالات متحده و تلاش آمریکا در جهت خارج ساختن ایران از معادلات انرژی، انتقال انرژی از طریق ایران ناممکن میباشد. از طرفی مسئله رژیم حقوقی دریای خزر که در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته به خودی خود این مشکل را دو چندان نموده است . - Myers and Robert,1998, p.114 -
