بخشی از مقاله
راهنمای طراحی شهری مقاوم در برابر زلزله، نمونه موردی شهر بم
چکیده
کلیت هر شهر و ویژگی های هر یک از عناصرآن ، متاثر از مداخله چند دانش از دیدگاههای مختلف است . طراحی شهری و برنامه ریزی برای شهر در مراحل مختلف چرخه مدیریت بحران ، چه در زمان پیش از وقوع بحران: پیشگیری و کاهش اثرات و آمادگی و چه در مرحله بازسازی ( پس از بحران ) نقش موثری دارند. در این نوشتار دیدگاه دانش طراحی شهری و اهداف آن برای ارائه راهکار های مقاوم سازی فرم شهر مورد نظر می باشد. به این معنا که این دانش به عنوان متولی امور کیفی در شهرها نگرش خود را نسبت به کاهش آسیب پذیری فرم شهری در کنار حفظ کیفیات محیطی مطرح میکند. در این مقاله ضمن اشاره به روشهای مقاوم سازی طراحی شهری در برابر زلزله ، نتایج استفاده از این روش ها برای طراحی شهری مقاوم بم ارائه می گردد.
واژه های کلیدی : طراحی شهری ، زلزله، شهر بم، فرم شهر، اهداف طراحی شهری ، توسعه پایدار
۱- مقدمه
شهر پدیده ای است که ابعاد متعددی چون ابعاد انسانی ، اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی و کالبدی - فضایی دارد. شهر تنها مجموعه ای از ساخت وسازها با کارکرد های متفاوت نیست که به وسیله معابر و دسترسی ها به هم مرتبط شده باشند. وجه کالبدی شهر به عنوان یکی از وجوه مهم این پدیده پیچیده خود حاصل پاسخ به نیازها و عوامل مختلف در زمینه های متفاوت است که در نهایت شهر را آن گونه که هست، می سازد. در طراحی و شکل گیری هرشهر، دانش ها و تخصص های مختلفی دخیل هستند، از جمله این دانش ها می توان به برنامه ریزی شهری ، طراحی شهری ، مهندسی ترافیک ، جامعه شناسی شهری ، اقتصاد شهری ، مهندسی زیرساخت ها اشاره کرد. هرچند مداخله دانش های متعدد در طراحی و ساخت اجزاء شهرها امری پذیرفته شده است، اما در این نوشتار توجه ما بر تخصص های شکل دهنده تمامیت شهر متمرکز می باشد. هر یک از ویژگی های شهر در آن واحد متاثر از مداخله چند دانش از دیدگاههای مختلف است.متولی مداخلات کالبدی در شهرها دو تخصص طراحی شهری و برنامه ریزی می باشند که می توانند از دیدگاه مقاوم سازی بافت شهری در برابر بحران به ویژه زلزله نیز در مراحل مختلف چه در زمان پیش از وقوع زلزله، به ویژه پیشگیری و کاهش اثرات و آمادگی و چه در بازسازی ( پس از زلزله) نقش موثری داشته باشند. در این نوشتار دیدگاه دانش طراحی شهری و اهداف آن برای ارائه راهکار های مقاوم سازی فرم شهر مورد نظر است که با نگاهی به اهداف طراحی شهری در چارچوب نظریه مدل مکان پایدار آ۹] در طراحی شهری از یک سووملزومات کاهش خطر پذیری و مقاوم سازی شهرها در برابر زلزله از سوی دیگر به تدوین اهداف و راهکار های طراحی شهری مقاوم در برابر زلزله برای نمونه موردی مورد
مطالعه: شهر بم میپردازد.
۲- مفاهیم کلیدی در طراحی شهری و اهداف آن
۲- ۱- تعریف طراحی شهری:: "طراحی شهری فعالیتی است میان رشته ای و گروهی که توامان دربرگیرنده فرآیند مسئله گشایی و راه حل هایی (فرآورده هایی) است که هدف آن سازمان بخشی کالبدی عرصه عمومی شهر به نحوی است که موجب ارتقای کیفیات عملکردی، زیست محیطی و تجربی - زیباشناختی، مکانهای شهری گردد".
. ۲- ۲- ویژگی های فرم شهر: دانش طراحی شهری به عنوان متولی کیفیت محیط شهری ، فرم شهر را به عنوان ابزاری در جهت ارتقاء کیفیت محیطی و بهبود آن در راستای اهداف تعریف شده خود به کار می گیرد. فرم شهری ابعاد و وجوه مختلفی دارد که در دیدگاههای مختلف طراحی شهری تقسیم بندی آنها به روش های مختلفی انجام گرفته است ،"کتاب به کمک طراحی "[1] یکی از معتبرترین کتب مرجع در این زمینه، عناصر فرم شهر را این گونه معرفی می کند: چیدمان فضایی، ساختار شهری چیدمان فضایی، دانههای شهری، محوطه آرایی تراکم و اختلاط عملکرد و فعالیت مفیاسی، ارتفاع مقیاس، توده ساختمان ، منظر جزئیات، منظر، مصالح
۳-۲- مهمترین اهداف طراحی شهری : شهرها، روستاها و فضاهای موفق دارای خصوصیات مشترکی هستند. این عوامل برای تولید اصول یا اهداف طراحی شهری خوب مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. از جمله اهداف طراحی شهری می توان به : کاراکتر ، تداوم و محصوریت، کیفیت قلمرو عمومی، سهولت و روانی حرکت، ایمنی و امنیت، خوانایی، انعطافپذیری، تنوع (گوناگونی)، هویت و حفاظت از ارزش ها و منابع اشاره کرد که خود مجموعه ای از کیفیات متعدد و گوناگونی در شهر را در بر میگیرند [1]، [۹] و زیر مجموعه حوزه های مولفه های عملکردی، زیست محیطی و تجربی - زیباشناختی می باشند. در این میان کیفیت هایی چون ایمنی و امنیت محیط ، توسعه پایدار و حفاظت متقابل شهر و طبیعت ، مصرف صرفه جویانه منابع (زمین و...) در ارتباط مستقیم با بحث ما قرار می گیرند
۳- ارتباط میان پیشگیری از اثرات زلزله و اهداف طراحی شهری
دو اصل اساسی که مقاوم سازی در برابر زلزله و پیشگیری از اثرات آن را به طراحی شهری پیوند می دهند، بحث توسعه پایدار و حفاظت از منابع و سرمایه ها اعم از انسانی، مالی و جانی و محیطی( مولفه زیست محیطی آl۹) و نیز تامین حس ایمنی و امنیت برای شهروندان (مولفه عملکردی آI۹) است. در این نوشتار به دو هدف کلان طراحی شهری : تحقق توسعه پایدار و ایمنی و امنیت محیط شهری برای شهروندان پرداخته و به تعریف اهداف عملیاتی ، راهبردها و سیاست های منتج از این دو خواهیم پرداخت ۱-۳ -- تعریف قوسعه پایدار ""توسعه پایدار آن گونه توسعه ای است که نیاز های نسل حاضر را بدون مصالحه و صرف نظر کردن از توانایی نسل های آینده در برآورده نمودن نیازهایشان تامین نماید." [3] و [4]
برای دستیابی به توسعه پایدار در قرن حاضر، برنامه جهانی و مدون با نام "دستور کار ۲۱" AGENDA21 تصویب است و نیاز به تبیین استراتژی ملی، سیاستگذاری و برنامه ریزی دارد و برای تحقق این مهم لازم است جامعه بینالمللی، دولتها، سازمان های غیردولتی (NGOs) و عامه مردم تشریک مساعی نمایند..[3]توسعه پایدار، راه تازه ای برای رسیدن به آرمان های بشر، همراه با حفظ منابع و امکانات برای آیندگان است که قوانین وراهکارهایی را میطلبد تا مسیر هموارتر شود. نگرش توسعه پایدار بر این اندیشه است که تکنولوژی نمیتواند هرگونه کاهش منابع طبیعی را جبران سازد و سرمایه طبیعی، مکمل سرمایه انسان ساخت است. طراحی شهری به عنوان یکی از ابزارهای مداخله در محیط زندگی و با توجه به تعهد آن در جهت حفظ و ارتقاء ارزش ها اعم از فرهنگی زیست محیطی ، تاریخی و... یکی از مهمترین ابزارهای توسعه پایدار محسوب میشود. [3]، [4]]، [6]
۳- ۲- ارتباط میان سوانح و توسعه پایدار
در اهداف بند فصل هفتم دستور کار ۲۱ که مستقیماً به موضوع سوانح و بحران هایی چون زمین لرزه می پردازد، چنین بیان می شود که :"هدف برنامه آن است که همه کشورها به ویژه کشورهای مستعد فاجعه به توانایی لازم برای کاهش اثرات منفی فجایع ساخته دست بشر بر سکونتگاههای بشری، اقتصاد ملی و محیط زیست دست یابند." آسیب پذیری در نقاطی که با خطر بالای زلزله مواجه اند، ناشی از بی توجهی به اصل توسعه پایدار است. بانک جهانی توسعه پایدار را توسعه ای تعریف میکند که "باقی میماند" و طی آن با قدرتمندتر شدن مردم، اقتصاد جامعه پیشرفت می کند. در تعریفی، توسعه پایدار، نتیجه ادغام دو مفهوم توسعه و محیط زیست بیان می شود. [3]، [4]]، [0] در ارتباط میان سانحه و توسعه پایدار تاکید بر اضافه شدن مفاهیم "آمادگی در برابر سانحه" و "تخفیف خطر" و "تقسیم عادلانه منافع در جامعه" می باشد. هر چند باید توجه داشت اهداف توسعه در حالیکه قادرند در هنگام بازسازی، آسیب پذیری را کاهش دهند ولی در عین حال احتمال افزایش آسیب پذیری را نیز بدنبال دارند. [5] ۳-۳- ایمنی و امنیت همانگونه که اشاره شد ، ایمنی و امنیت یکی دیگر از کیفیت های محیط های شهری است که در مدل مکان پایدار شامل عناصر مولفه عملکردی یعنی ایمنی و امنیت و در مولفه تجربی - زیبا شناختی شامل خوانایی میباشند. آ۱۱] پاسخ به نیازهای ایمنی و امنیت جان لنگ در کتاب " طراحی شهری، تجربه امریکایی "7 خود (۱۹۹۴) در بخش محیط عملکردی اجتماعی (SOClO8e IllC) پاسخ به نیازهای انسانی را بخشی از طراحی قلمرو عمومی برای سکونتگاههایشان می داند. از این جمله اند نیازهای فیزیولوژیک، نیازهای ایمنی و امنیت، نیازهای شناختی، نیازهای زیباشناختی و ... که براساس نمودار نیازهای انسانی آبراهام مازلو (روان شناسی- ۱۹۵۴) تعریف شده انداز میان این نیازها، پاسخ به نیازهای ایمنی و امنیت در ارتباط مستقیم با موضوع این بحث می باشد. دو نوع از نیازهای ایمنی و امنیت بر کار طراح شهری تأثیر می گذارد:
۱- فیزیولوژیک: آزادی از آسیب های فیزیکی
۲- روان شناختی: داشتن حس مکان، از نظر جغرافیایی و اجتماعی در جامعه مورد اول به احساس ایمنی مردم در مقابل خطرات، حوادث حیوانات وحشی و حملات بازمی گردد و مورد دوم به احساس تحت کنترل داشتن محیط، و آگاهی از جایگاه خود در جامعه و محیط اجتماعی و فیزیکی و حسی مکان و سهولت جهت گیری و احساس تعلق باز می گردد. از جمله منابع عدم احساس امنیت افراد که دامنه وسیعی را در برمیگیرد، سوانح طبیعی هستند [7]
۴-۳- سوانح طبیعی و فرم شهر عناصر طبیعی محیط منابع خطرات بالقوه به طرق مختلفی هستند. مردم به دلایل اقتصادی، دفاعی یا مذهبی و... مکانهای استقرار خود را در نقاطی ایجاد کرده اند که از خطرات بالقوه موجود در آن نقاط آگاه نبوده اند. اما مواردی نیز بوده که کاملاً به آنها آگاهی داشته اند. شهرهای بسیاری روی گسل ها، نقاط در معرض توفان و سونامی، طوفان های شدید یا بارش فصلی شدید یا توفان شن قرار دارند. مردم حاضر به قربانی کردن خطرات بالقوه برای به دست آوردن امکانات دیگر هستند اما هزینه های زیادی برای عدم استفاده از دانش کنونی ما برای کنترل یا به حداقل رساندن خطرات پرداخت می شود. تلاش در جهت تدوین کدها و ضوابط واستانداردهای ساختمانی، پهنهبندی و اصول مهندسی هرچند خطرات را به طرز قابل توجهی کاهش می دهد اما آنها را از میان نبرده است. [7]
۴- اهداف عملیاتی ایجاد ایمنی در بافت برابر زلزله
۱-۴-ایمنی فیزیکی محیط یکی از راههای کمک به ایجاد ایمنی فیزیولوژیک محیط (در کنار مقاوم سازی بناها و ساختمان ها ): ایمن سازی محیط شهری در برابر اسیب های فیزیکی از جمله ایمنی جداره ها و تابلوها و مصالح ساختمانی در محیط های استفاده از الگوها و مصالح خاص در محیط برای ایمن ساختن آن از دو جنبه مورد نظر است:
۱- برای ایمنی و حمایت از فعالیت ها و الگوهای رفتاری در سطوح افقی و سایر سطوح به ویژه برای فعالیت های مختلف در شرایط مختلف شبانه روز و به ویژه در زمان فرار و پناه جویی از طریق مکانیابی فعالیت ها، شبکه های دسترسی و ...
۲- استحکام و ایمنی عناصر محیط مصنوع در مقابل آتش سوزی، فرو ریزش، یا در هم شکستن و آسیب رسانی به مردم (برای مثال قطعات تزئینی متصل به بناها) قواعد و ضوابط ساختمانی هر روز بیشتر از پیش معماران و سازندگان را ملزم به رعایت قواعد ایمنی در ساختمانها می کند به ویژه انکه در بسیاری موارد ملاحظات زیبایی شناسانه یا مانند ان ملاحظات ایمنی را نادیده گرفته است. باید در نظر داشت که مصالح ساختمانی تخریب شده و فرسوده و ناکارا می شوند. یکی اهداف اولیه ضوابط ساختمانی کاهش تهدید ایمنی انسان ها است. اما تعداد معدودی از آنها به جز ضوابط مربوط به کنترل نمای ساختمان ها به. طراحی شهری مرتبط می شود.[7]
۴- ۲-ایمنی روان شناختی :
داشتن حسی مکان، از نظر جغرافیایی و اجتماعی در جامعه و محیط
• بخشی از بررسی نیازهای ایمنی و امنیت انسانی به دانش روان شناختی باز می گردد که ازمهمترین آنها داشتن حسی مکان و توانایی جهت یابی در فضا و زمان است. برای داشتن احساس امنیت بسیاری مردم نیاز دارند که بدانند از نظر جغرافیایی در کجا قرار دارند تا بتوانند تصویری از سازماندهی فضایی کل محیط و ویژگی های آن در ذهن خود داشته باشند. اگر بدانیم از نظر فضایی در کجا هستیم، احساس امنیت بیشتری کرده و احساس کنترل بر زندگی مان داریم. از نظر زمانی نیز اگر بدانیم که در چه زمانی هستیم نیز احساس امنیت بیشتری داریم. البته بسیاری از این نیازها شخصی و وابسته به فرهنگ های مختلف نیز هستند. [[آ] در شرایط پر از استرس و تنش (برای مثال اگر عجله داریم که به مقصدی برسیم به ویژه در شرایط اضطرار و خطر) راه یابی اهمیت ویژه ای مییابد. در حالی که افراد مختلف توانایی های مختلف در راہ یابی درور محیط مصنوع دارند. سازماندهی فضایی محیط فیزیکی به نوبه خود تاثیر زیادی بر قابلیت تصویرپذیری و خوانایی محیط برای افراد دارد
۴- ۳- ایمنی منظر شهری
الف) منظر ذهنی شهر
الف-۱- ایجاد یا تقویت خوانایی بافت شهر
خوانایی شهر در دو مرحله حالت عادی (پیش از سانحه ) و پس از سانحه اهمیت زیادی دارد.
ایمنی منظر ذهنی به معنای ایجاد امکان و توانایی داشتن سرعت عمل در افراد برای جهت یابی و تغییر دادن طرح تصمیم DECISION PLAN در هنگام اضطرار و خطر مانند وقوع زلزله می باشد. (بررسی شده که در هنگام اضطرارافراد نیاز به تغییر ساختار ذهنی خود از بناها یا شهر دارند )
