بخشی از مقاله
خلاصه
مخاطرات طبيعي همواره حيات جوامع انساني را تهديد کرده اند و در طول تاريخ ايمن سازي شهرها و سکونتگاه هاي انساني در برابر اين مخاطرات همواره مورد توجه بوده است . ايمن سازي شهرها در برابر اين مخاطرات ، با برنامه ريزي و طراحي صحيح و اصولي و بکارگيري شاخص هايي که باعث کاهش آسيب هاي جاني و مالي در شهر مي شوند ، انجام مي گيرد . يکي از اين مخاطرات طبيعي ، زلزله است . با وجود به پيشرفت هاي علم و فن آوري و زمينه ساختمان سازي و شهرسازي ، هنوز شاهد خسارات زياد و جبران ناپذير حوادث طبيعي ، بخصوص زلزله هستيم که از دلايل آن مي توان به عدم توجه به عوامل کاهش دهنده آسيب و برنامه ريزي نادرست طراحي شهري اشاره کرد . ايران جزو زلزله خيزترين کشورهاي جهان محسوب مي شود . شهر تهران بر روي کمربند اصلي زلزله قرار گرفته و داراي گسل هاي مهم و خطرناک است . يکي از اصلي ترين گسل هاي تهران ، گسل جنوب ( ري ) است که در زمره خطرناکترين گسل هاي جهان قرار دارد
. اين گسل در منطقه ٢٠ تهران قرار گرفته و بصورت عرضي ، تا پايان محدوده ي اين منطقه ادامه يافته است . بدليل قرارگيري اين گسل خطرناک در منطقه ٢٠ تهران ، شناخت عوامل و شاخص هايي که باعث کاهش آسيب پذيري شهر در هنگام وقوع زلزله مي شوند و بکارگيري اين شاخص ها در برنامه ريزي طراحي شهري بسيار ضروري مي نمايد . هدف اصلي اين پژوهش معرفي چند نمونه از اين شاخص ها ، بررسي آن ها در منطقه ٢٠ تهران و ارايه پيشنهاداتي جهت کاهش آسيب هاي جاني و مالي در هنگام وقوع زلزله و پس از آن مي باشد .
کلمات کليدي: برنامه ريزي ، طراحي شهري ، آسيب پذيري ، زلزله
١. مقدمه
يکي از مسايل مهم در برنامه ريزي هاي طراحي شهري در دنيا ، توجه به برنامه ريزي شهري در زمينه ي کاهش آسيب پذيري شهر در برابر حوادث طبيعي و انسان ساز مي باشد . رشد و توسعه ي اغلب غير اصولي و بي برنامه شهرهاي بزرگ بخصوص در کشورهاي در حال توسعه مانند کشور ما ، مسايل و مشکلات زيادي را در زمينه ي ايمني شهرها بوجود آورده است . يکي از اين حوادث طبيعي که مي تواند باعث ايجاد بحران هاي جدي اجتماعي و اقتصادي غير قابل جبران در شهرها شود، زلزله است . واقعيت اين است که علاوه بر ويژگي هاي سازه اي ساختمان ها و مقاومت و پايداري آن ها در برابر زلزله ، ويژگي هاي فيزيکي و کالبدي شهرها نيز در ميزان خسارات مالي و جاني ناشي از زلزله تاثير مستقيم دارند .
جوامع پيشرفته با بکارگيري عنصر مديريت و برنامه ريزي بطور چشم گير از صدمات ناشي از زلزله مي کاهند ولي متاسفانه در کشور ما چنين نيست و ميزان تلفات با وجود پيشرفت هاي علمي و تکنولوژيکي و اجتماعي ، از زماني به زماني ديگر بيشتر نشان مي دهد . در کشورهاي پيشرفته ، پيشگيري از فاجعه و حرکت از فرهنگ واکنشي به فرهنگ پيشگيري يک ضرورت جدي بوده و به عنوان بخش لاينفک توسعه پايدار محسوب مي شود. همچنين سازمان ملل متحد در سال ١٩٩٢ در سندي به تمام کشورها توصيه نموده که کاهش خطرات زلزله را در تمامي فرايندهاي برنامه ريزي و مديريت سکونتگاه هاي انساني لحاظ نمايند. ايران جزو زلزله خيزترين نقاط دنياست و آمار زلزله در ايران ٣ برابر کشور ژاپن است. همچنين شهر تهران بر روي دو گسل فعال اصلي شمال و جنوب (ري) قرار دارد. گسل ري از خطرناک ترين گسل هاي جهان است که در صورت بروز زلزله ، عامل اصلي آسيب و خرابي شهر تهران مي شود . با اين وجود به نظر مي رسد برنامه ريزي هاي جدي براي طراحي شهري در جهت کاهش آسيب پذيري اين شهر در برابر زلزله انجام نمي شود و فقط در حد بحثي بي نتيجه دنبال مي شود . در اين پروژه موردي در مورد منطقه ٢٠ تهران اين سوال ها مطرح مي شود :
سوال اصلي :
- چه شاخص هايي در برنامه ريزي طراحي شهري منطقه ٢٠ تهران بايد در نظر گرفته شوند تا شاهد کمترين آسيب هاي جاني و مالي در صورت بروز زلزله باشيم ؟
سوالات فرعي :
- شاخص هاي برنامه ريزي طراحي شهري به منظور کاهش خسارات ناشي از زلزله کدامند ؟
- نقاط قوت و ضعف طراحي شهري (در محدوده ي انتخابي ) بر اساس آسيب پذيري در برابر زلزله کدامند ؟
- با توجه به اين نقاط قوت و ضعف ، چه پيشنهاداتي براي برنامه ريزي طراحي شهري اين منطقه در برابر زلزله ميتوان ارايه کرد ؟
اهميت و ضرورت پژوهش :
با توجه به مطالب گفته شده در بالا ، برنامه ريزي براي طراحي شهري با رويکرد کاهيش آسيب در برابر زلزله ، امري اجتناب ناپذير است . با توجه به قرارگيري منطقه ٢٠ بر روي گسل ري و تهديداتي که در صورت وقوع زلزله در تهران متوجه اين منطقه مي شود ، پرداختن به شاخصه هايي که در طراحي شهري اين منطقه براي کاهش ميزان خسارات ناشي از زلزله بايد در نظر گرفته شوند ، اهميت اين پژوهش را روشن مي سازد .
اهداف پژوهش :
با توجه به اهميت موضوع ، هدف اصلي اين پروژه پاسخگويي به سوالات مطرح شده در بالا مي باشد .
٢. پيشينه ي پژوهش :
در مطالعه اي توسط جايکا ( سازمان مستقل دولتي بين المللي در ژاپن که در زمينه ي توسعه به دولت ژاپن و کشورهاي در حال توسعه کمک مي کند. ) در تهران ، خسارات ناشي از فعال شدن احتمالي گسل ري در جنوب تهران و گسل شمال تهران براورد شد که خسارات ناشي از گسل ري ، به مراتب بيشتر از گسل شمال تهران است .
عسگري (١٣٨٢) ، آسيب پذيري را با توجه به معيارهاي ضريب اشغال ، تعداد طبقات ، تراکم جمعيت و مساحت قطعات ،در چهار رده تقسيم بندي کردند : کم ، متوسط ، قابل توجه و زياد . آنان منطقه ١٧ تهران را بررسي کرده و به اين نتيجه رسيدند که قسمت هايي که داراي تراکم جمعيتي و ضريب اشغال بالا و قطعات کوچکتر و معابر کم عرض هستند ، در معرض آسيب پذيري بالاتري هستند. آنان سپس طرح پيشنهادي يي بر اساس برنامه ريزي صحيح کاربري اراضي ارايه دادند .
عزيزي و همکاران (١٣٨٧) به اين نتيجه رسيدند که افزايش متغير هايي چون شيب زمين ، تراکم جمعيت ، تراکم ساختماني و فاصله از فضاهاي باز ، باعث افزايش ميزان آسيب پذيري و افزايش متغيرهايي چون فاصله از گسل ، مساحت قطعات ، دسترسي براساس عرض معبر و سازگاري کاربري ها از نظر همجواري ، باعث کاهش آسيب پذيري در برابر زلزله مي گردد و برعکس .
منزوي و همکاران آسيب پذيري بافت هاي فرسوده منطقه ١٢ تهران را در برابر زلزله مورد بررسي قرار دادند و به اين نتيجه رسيدند که درون سيستم شهري و بافت فرسوده بخش مرکزي شهر تهران ، متغيرهاي فاصله کاربري ها از فضاهاي باز ، دسترسي به محدوده آسيب پذير ، سال احداث بنا و نوع مصالح ، به ترتيب بيش ترين اثر را در آسيب پذيري اين منطقه دارند.
شماعي و همکاران در مطالعه ي منطقه ي يک تهران مناطق آسيب پذير در اثر وقوع زلزله در گسل شمال تهران را مشخص کردند .
محمدزاده ، تجارب بررسي برنامه ريزي شهر توکيو در کاهش آسيب پذيري ناشي از زلزله را مورد يررسي قرر داد و دو استراتژي مهم در برنامه ريزي طراحي اين شهر يعني برنامه ريزي از بالا به پايين در مقياس کلان و و ديگري برنامه ريزي از پايين به بالا و گرايش به سوي تجمع محلي در پيشگيري از فاجعه را بيان کرد. در نظام برنامه ريزي دهه هاي ١٩٦٠ تا ١٩٧٠ معماري مدرن و استاندارد گرايي ، منطقه بندي ، فن و تکنولوژي ، بلند مرتبه سازي و ترسيم چشم اندازهاي دوردست و در نظام برنامه ريزي دهه هاي ٨٠ تا ٩٠ اين وضعيت تغيير يافته و در عوض ، کوچک سازي ، بوم گرايي ، محله بندي ، مشارکت عمومي و نظاير اين ها عمده گرديد . يعني ابتدا رشد کمي و سپس کيفي شهر ها مد نظر قرار گرفت .
٣. مواد و روش ها :
روش به کار رفته در اين پژوهش از نوع توصيفي – تحليلي مي باشد . در اين پژوهش اطلاعات از روش هاي کتابخانه اي و اطلاعات و نقشه هاي مصوب شهرداري منطقه گردآوري شده اند .
٤. مباني نظري ، بحث و تحليل :
رشد شهرها علاوه بر ايجاد امکانات و تسهيلات براي شهروندان باعث تشديد عوامل بحران زا نيز شده است . اين بحران ها از عوامل انسان ساز يا مخاطرات طبيعي ايجاد مي شوند . در برنامه ريزي طراحي شهري بايد براي اين بحران ها راه حل انديشيده شود و طراحي شهرها طوري صورت گيرد که در صورت وقوع اين مخاطرات ، کمترين آسيب هاي مالي و جاني متوجه جامعه شود . برخورد با بحران ها در سه مرحله صورت مي گيرد : ١. اقدامات پيشگيرانه پيش از بحران ، ٢ . اقدامات حين بحران ٣. اقدامات پس از بحران . شهرها بايد طوري طراحي شوند که براي هرکدام از مراحل گفته شده ، برنامه ريزي هاي دقيق و عملي صورت گرفته باشد . همانطور که گفته شد يکي از مخاطرات طبيعي که باعث ايجاد بحران مي شود زلزله است . براي کاهش آسيب هاي جاني و مالي ناشي از اين رخداد طبيعي نيازمند برنامه ريزي برنامه ريزي براي طراحي شهري هستيم . از مهمترين شاخص هايي که بايد در نظر گرفته شوند : شرايط طبيعي منطقه (شامل شرايط زمين منطقه ، شيب ، ميزان فاصله تا گسل و لايه بندي زمين ) ، ساختار کالبدي شهر ( شامل بناها و عمر آن ها ، نوع سازه ، تعداد طبقات ، کاربري ها ، مساحت قطعات و عرض معابر ) ، مراکز مهم و حياتي ( شامل مراکز خدماتي مانند آتش نشاني ، بيمارستان ها ، پارک ها و فضاهاي باز و ميزان دوري و نزديکي و نحوه ي دسترسي ساير کاربري ها به اين مراکز ) ، تاسيسات شهري ( شامل شبکه هاي آبرساني ، کابل ها و شبکه انتقال برق ، مخابرات و گاز ) و جمعيت ( شامل تراکم جمعيت ، تعداد خانوار در منطقه و ... ) مي باشند. در ادامه به توضيح مختصري از هر کدام از اين شاخص ها و بررسي تعدادي از آن ها در منطقه ٢٠ تهران مي پردازيم .
منطقه ٢٠ تهران شامل ٧ ناحيه است که نواحي ١ تا ٥ در اين تحقيق مورد بررسي قرار گرفته و بدليل قرارگيري جداي نواحي ٦ و ٧ ، دوري از محدوده گسل و عدم وجود فعاليت هاي مسکوني و قابل توجه از بررسي اين مناطق صرفنظر شده است (تصوير ١).
تصوير ١ - نقشه منطقه ٢٠ تهران . ماخذ : شهرداري منطقه ٢٠
شرايط طبيعي منطقه :
همانطور که گفته شد ، شرايط طبيعي منطقه شامل شرايط زمين منطقه ، شيب ، ميزان فاصله تا گسل و لايه بندي زمين مي باشد در اين تحقيق شيب و ميزان فاصله تا گسل را در منطقه ٢٠ تهران بررسي و تحليل مي کنيم :
شيب منطقه : شرايط مناسب توپوگرافي زمين يکي از پيش فرض هاي اوليه هرگونه توسعه شهري به شمار مي رود .
معمولا زمين هاي با شيب کمتر از ٥ درصد به عنوان بهترين زمين ها براي سکونتگاه هاي انساني قلمداد مي شوند و شيب هاي بالاي ١٥ درصد نامناسب به شمار مي روند. منطقه ٢٠ تهران از لحاظ توپوگرافي در ناحيه دشت تهران با شيب مطلوب قرار دارد (تصوير ٢و٣).
تصوير ٢- موقعيت قرارگيري منطقه ٢٠ تهران . ماخذ : شهرداري منطقه ٢٠
تصوير ٣ - نقشه توپوگرافي استان تهران
فاصله از گسل : دوري يا نزديکي از گسل نيز از عوامل مهم براي رشد و توسعه شهري به شمار مي رود . حريم گسيختگي سطحي يکي گسل زمين لرزه اي ، فاصله اي از گسل است که کليه ي سازه هاي بشري صرف نظر تز ميزان آسيب پذيريشان ، با خطر مستقيم گسيختگي ساختگاه روبرو هستند . بر اين اساس هر نوع سازه با هر درجه از مقاوم سازي ، توان مقابله با گسيختگي سطحي را نخواهند داشت و در جهت امنيت سازه ، هيچ گزينه CDC٢٠٠٢ يي غير از تغيير مکان سازه وجود ندارد . گسيختگي سطحي ، با فاصله گرفتن از گسل قابل اجتناب است و اين فاصله که به عنوان حريم گسل تعريف مي شود عموما از ١٥٠ متر تا ٢ کيلومتر متغير است . اين فاصله براي بناهاي مسکوني ٢٠٠ متر و براي نيروگاه هاي استراتژيک مهم ٢ کيلومتر است. براي بررسي منطقه ٢٠ تهران تنها گسل ري را بررسي کرديم .
در اين بررسي ، نقشه را به سه بخش ١ . فاصله کمتر از ٢٠٠ متر ، ٢ . بين ٢٠٠ متر و ٢ کيلومتر تقسيم بندي کرده ايم ولي همانطور که در نقشه گسل هاي تهران مشاهده مي شود گسل ديگري در پايين و نزديکي اين منطقه قرار دارد که بايد اين فواصل را براي آن هم بررسي کرد . در تصوير شماره ٤ ، منطقه اي که با رنگ قرمز مشخص شده بخش ١ يعني همان فاصله کمتر از ٢٠٠ متر از حريم گسيختگي گسل است . مناطق هاشور زده شده بخش ٢ يعني فاصه ٢٠٠ متر تا ٢ کيلومتر از حريم گسل است . همانطور که ديده مي شود ، در فاصله کمتر از ٢٠٠ متر از حريم گسيختگي گسل ري ساخت و ساز هاي مسکوني ، مدارس ، درمانگاه ها و حتي کارگاه هاي توليدي انجام شده که در صورت وقوع زمين لرزه خسارات مالي و جاني زيادي به بار خواهد آمد . ناحيه ٥ منطقه ٢٠ نيز به گسلي در نزديکي و خارج محدوده نزديک است که بايد فاصله ي آن از حريم آن گسل مورد بررسي قرار گيرد (تصوير ٤و٥) .
تصوير ٤ - تقسيم بندي منطقه ٢٠ بر اساس حريم گسل ري . ماخذ : نگارنده
تصوير ٥ - نقشه گسل هاي تهران [١٣,٤].
ساختار کالبدي شهر :
