بخشی از مقاله
چکیده
در کشور ایران علیرغم تجارب تلخ ناشی از خسارات زلزله های پیشین ، تنها اقدامات اندکی در راستای آمادگی و مقاوم سازی شهرها پیش از بحران صورت گرفته که مهمترین آن تدوین آیین نامه طراحی ساختمانها در برابر زلزله بود که×ضوابط ارائه شده در این آییننامه تنها به مقاوم سازی تک بناها محدود بوده و به ایمنی فضاهای باز و عمومی شهر و محله نظیر خیابانها ، میادین و عناصر وابسته به آنها توجهی نشده است. در این صورت زمان وقوع زلزله ساختمانها به مثابه قفسی عمل میکنند که انسانها را در خود محبوس کرده و امکان امدادرسانی به آنها وجود ندارد .
از آنجا که در حال حاضر دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر برنامه های کاهش آسیب پذیری و مقاوم سازی در برابر سانحه به افزایش تاب آوری در برابر مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است ، این نوشتار در صدد است با طراحی کالبد محله تاب آور شهری مبنی بر تکثر فعالیتها در برابر زلزله نمونه موردی محله سالم آباد یاسوج با استفاده از مدل مکان پایدار و طراحی محله پایدار در قالب تاب آوری محله بپردازد.
روش این پژوهش بر پایه مرور متون و اسناد مرتبط در این حوزه ، ضمن بررسی مفاهیم نظری تاب آوری شهری به ابعاد مختلف آن و طبقه بندی و علل و عوامل دخیل در آن به تبیین کیفیت های دخیل در طراحی شهری تاب آور در محله سالم آباد بپردازد . یافته های تحقیق نشان می دهد که وجود کیفیتهای طراحی شهری می توانند در ساخت شهرها ، محلات و دیگر فضاهای شهری تاب آور موثر باشند ، که محله سالم آباد شهر یاسوج از این مولفه ها فاصله دارد و در برابر بحرانها آسیب پذیر است .
مقدمه و بیان مساله
در کشورهای حادثه خیز پیامدهای ناشی از بحران ها ، از عوامل اصلی بازدارنده توسعه به شمار می آیند. مخاطرات و به خصوص بلایای طبیعی بدون آن که بشر قادر به تأثیرگذاری در آن باشد تفاق می افتد و زندگی اجتماعی وی را به مخاطره می اندازد ، حوادثی که به طور متوسط سالانه بیش از 150000 نفر تلفات انسانی و بیش از 140 میلیارد دلار خسارات مالی بر کشورهای در حال توسعه وارد می نماید. یکی از مهمترین عوامل موثر در افزایش یا کاهش میزان خسارات و تعداد تلفات انسانی در هنگام بروز بلایای طبیعی، وجود یا عدم وجود سیستم مدیریت بحران کاراست. با توجه به ویژگی های خاص سوانح طبیعی، مدیریت بحرانهای ناشی از بلایای طبیعی به دلایل مختلف از پیچیدگی و گستردگی فراوانی برخوردار بوده است و اتخاذ تدابیر ویژه ای را طلب و ایجاب می کند.
کشور ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی، شرایط اقلیمی، و وضعیت زمین شناختی از جمله کشورهای بلاخیز جهان محسوب می شود. همه ساله به واسطه وقوع زلزله ، سیل و سایر بلایا ، خسارات و تلفات زیادی به کشور وارد می شود. از سوی دیگر کیفیت نامطلوب طراحی، ساخت و کنترل ساختمان ها و تأسیسات حیاتی، ساخت و ساز در مناطق خطرناک و وجود ساختارهای نامطلوب و فرسوده شهری در افزایش اثرات زیان بار سوانح طبیعی تأثیرگذار می باشند. همچنین عدم آگاهی و آمادگی مردم و مسئولین نیز عامل مضاعفی در تشدید صدمات و تلفات سوانح محسوب می شود.
در سالهای اخیر نهادها و آژانس های فعال در زمینه ی کاهش سوانح بیشتر فعالیتهای خود را بر دستیابی به جوامعی تاب آور در برابر سوانح متمرکز ساخته اند که در بین سوانح طبیعی، مقابله با زمین لرزه به دلیل خسارات وسیع و ناهنجار یهای گسترده ی اجتماعی ، از اولویت بالایی برخوردار است . شهرتاب آور، شبکه ای پایدار از سیستمهای فیزیکی و اجتماعات انسانی است . سیستم های فیزیکی، اجزای طبیعی و ساخته شده ی شهر شامل جاده ها، ساختمانها، زیرساختها، تسهیلات ارتباطی، تأسیسات تأمین انرژی و همچنین مسیرهای آب، خاک، ویژگیهای جغرافیایی و امثال آن هستند .در مجموع ، سیستم های فیزیکی به مثابه کالبد یک شهر - استخوا نها، شاهرگها، ماهیچه ها و - ... هستند که در هنگام سوانح باید قادر به حفظ و ادامه ی حیات و عملکرد خود باشند.
شهر یاسوج در موقعیت جغرافیایی 30 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی و 51 درجه و 36 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته و مساحتی برابر با 1801 هکتار را اشغال کرده است. شهر یاسوج از سمت شمال و شرق به ارتفاعات زاگرس ، از سمت جنوب به رودخانه بشار از سمت غرب و شمال غربی به رودخانه مهریان محدود می گردد . این ناحیه از نظر زمین شناسی قسمتی از فلات چین خورده ای است که بین صفحه عربستان درجنوب و خرده صفحه ایران درشمال قرار گرفته است.
مهمترین زلزله ای که پس از سال 1900 در محدوده 100 کیلومتری شهر یاسوج رخ داده است زلزله چهارم فوریه سال 1934 می باشد که بنابر گزارش امبرسیز بزرگی آن 6 /3 در مقیاس برزگای امواج سطحی می باشد و در شهر یاسوج اتفاق افتاده است. عمق کانونی این زلزله 65 کیلومتر است و گسل مسبب آن گسل پیرچوپان می باشد که از محله سالم آباد میگذرد .با توجه به اهمیت تدوین طرحهای شهری در برابر سوانح طبیعی برای این شهر یکی از مهمترین اقدامات پیش رو در این زمینه ارزیابی میزان تاب آوری شهری در برابر سوانح طبیعی به عنوان یک پیش نیاز به شمار می آید.
در دهه های اخیر خطرپذیری شهریاسوج در برابر حوادث و سوانح غیرمترقبه افزایش داشته است . بر این اساس در این تحقیق قصد بر آن است تا به بررسی رابطه ی تاب آوری محلات شهری با وضعیت آسیب پذیری در برابر زلزله پرداخته شود . شاخصها و عوامل مؤثر بر تاب آوری را مورد شناسایی قرار می دهد ، میزان تاب آوری را در محله سالم آباد مورد مطالعه قرار دهد و پیشنهاداتی برای افزایش تاب آوری در برابر زلزله ارائه نماید .
بررسی عوامل موثردر آسیب پذیری شهرها
عوامل آسیب پذیری شهرها بسیار گوناگون می باشند که شامل عوامل طبیعی ، کالبدی،اجتماعی، اقتصادی، بنیادی، قوانین و مقررات و غیره می گردند. این عوامل همدیگررا تحت تاثیر قرار می دهند،نه به صورت منفرد، بلکه به شکل یک سیستم جامع حتی گروههای آسیب پذیر از بحران ها نیز با عوامل جمعیتی چون سن ، مذهب ، اقلیت ، فقر ، سواد و غیره در ارتباط هستند . - pato اخیراً توجه نسبتاً زیادی به محلات تاب آور در برابر بحرانها به عنوان یکی از اجزای مهم تاب آوری شهری صورت گرفته است.
محلات تاب آور محلاتی هستند که به دلیل آمادگی و برنامه ریزی و انعطاف پذیری بالایی که درخود ایجاد می نمایند میتوانند بحرانها را با هزینه های کم پشت سر بگذارند. بهتر است از کوچکترین واحد تشکیل دهنده شهر یعنی محله شروع کرد و آن را به سمت تاب آوری در برابر زلزله هدایت نمود و به دلیل این که تا به حال پژوهشی جامع درخصوص طراحی تاب آور انجام نگرفته ، ضرورت دارد با نگاهی جامع به بررسی تاب آوری و لزوم تاب آور نمودن شهرها و محلات آن پرداخت.
تاب آوری
با توجه به اهمیت مدیریت بحران و سانحه در ایران، ساختارهای گوناگونی در دنیا برای مقابله باسوانح مورد استفاده قرار می گیرد . سازمان ملل در سال" 2000 استراتژی جهانی در جهت کاهش سوانح "تصویب نمود .این طرح به دنبال کاهش سوانح و اثرات آن در جوامع، حفاظت از محیط زیست وسکونت گاه های انسانی است .این ارگان در سال 2010 کمپین دوسالانه جهانی تحت عنوان" ایجادشهرهای تاب آوری ؛ شهر من در حال آماده شدن " مطرح نمود و هدف از آن بالا بردن دانش و آگاهی از مخاطرات شهری و راه حل های کاهش آن و ایجاد یک پروفایل محلی کاهش سوانح در سطح کشوربود .لذا در ادامه به مفهوم تاب آوری و شهرهای تاب آوری پرداخته می شود.
مفهوم تاب آوری
تعریف واژه نامه ای این لغت عبارتست از توانایی بازیابی و انعطاف پذیری و خاصیت ماده که آن را قادرمی سازد شکل یا جایگاه اولیه خود را بعد از خمیده شدن، کشیده شدن یا فشرده شدن بازیابد .این واژه همچنین به معنی توانایی رسیدن به وضعیت طبیعی یا تطابق با سطح های قابل انتظار از تنش وسازگاری با شک های ناگهانی و تقاضاهای غیر معمولی است .در بحث خطر، مفهوم را می توان به ابزارهای جلوگیری از خسارات ناشی از خطر و تلفات و راهبردهای پس از حادثه برای اداره و کمینه سازی اثرات بلایا گسترش داد. - - Oxford Advanced Learners
مفهوم تاب آوری توسط هالینگ در 1973 در زمینه اکولوژی ارائه شد .تاب آوری ، تداوم ارتباط با یک سیستم را بیان می کند و عبارتند از معیاری برای سنجش میزان توانایی سیستم ها درجذب تغییرات در حالی که پایداریشان حفظ شود.به عبارت دیگر بازگشت پذیری خاصیتی از یک سیستم است که چقدر سیستم می تواند بدون نیاز ازبیرون پس از اینکه سیستم خرابی جزئی را تجربه کرد در سطح مورد نیاز به عملکرد و فعالیت خود ادامه دهد .
مهندسی تاب آوری در مورد - در ارتباط با - مدل سازی، تجزیه و طراحی یک سیستم برای رسیدن به یک ویژگی تاب آوری مورد نظر سیستم است . - Zhang , 2008 - بر اساس این تعریف یک سیستم تاب آور باید توسط منابع خودش بازیابی - بهبود - یابد - درون سیستمش بازیابی حاصل کند - .تاب آوری به توانایی جامعه، سامانه ها و شریان های حیاتی به منظور مقاومت در برابر پیامدهای ناشی از سوانح اشاره دارد .به طور معمول سازمان ها و انجمن ها همواره برنامه هایی را درنظر می گیرندتا بتوانند حفاظت و کمک به جوامع را به منظور بازگشت به حالت عادی در زمانی که سانحه ای روی می دهد، تضمین نمایند.
در دهه 1990 ، آژانس مدیریت اضطرار فدرال ایالات متحده برنامه ای را جهت ترغیب جوامع به درک بهتر ریسک هایشان، شرکت در برنامه های آموزشی و سرمایه گذاری در فعالیت های کاهش اثرات از طریق همکاری های بخش دولتی و خصوصی شان تدوین کرد که درآن، جامعه تاب آور چنین تعریف شده بود : جامعه ای که بتواند در برابر یک رخداد طبیعی مقاومت کند و یک خسارت قابل پذیرش را به همراه داشته باشد . - FEMA , 2000 - برونی و همکارانش - - 2003 تاب آوری را چنین تعریف می کنند : توانایی واحدهای اجتماعی - مانند سازمان ها و جوامع - جهت کاهش اثرات مخاطرات که شامل اثرات سوانح در هنگام وقوع می شودو انجام عملیات بازتوانی به طریقی که قطع جریان های اجتماعی را به حداقل برساند و اثرات زمین لرزه های آینده را کاهش دهد.
