بخشی از مقاله
برنامه ریزی جهت طراحی یک فضای عمومی چند عملکردی در یک واحد همسایگی پایدار در برابر زلزله، نمونه موردی: واحد همسایگی خواجه مراد بم
چکیده
آنچه از سوانحی همچون زلزله یک فاجعه میسازد، عدم آمادگی به منظور مقابله با آن و پیشگیری از عواقب زیانباری است که به بار میآورد. بنابراین تحقیقات پیگیر و برنامهریزی جهت بررسی بافت کالبدی حوزههای شهری جهت آمادگی در مقابل سانحه ضروری میباشد. زلزله 2831 بم یکی از مخرب ترین زلزلههای رخداده در ایران است و تنها در صورت برنامهریزی هنگام تکرار احتمالی چنین مخاطراتی میتوان تلفات و خسارات ناشی از آن را کاهش داد. در این راستا با توجه به الگوی تقسیمات کالبدی شهر نمونه مقاوم در برابر زلزله، واحد همسایگی خواجهمراد واقع در ضلع غربی ارگ بم و همجوار با آن انتخاب شده و جهت طراحی شهری پایدار در برابر زلزله مورد مطالعه قرار گرفته است. روش به کار رفته در این پژوهش، تدقیق مطالعات تئوری با استفاده از مطالعات میدانی به صورت مصاحبه عمیق و مشاهده و بهرهگیری از تکنیک تحلیلی سوآت جهت طبقهبندی نقاط ضعف، قوت، تهدید و فرصتهای موجود در واحد همسایگی است. با توجه به معیارهای پایداری شامل پایداری اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی و نیز با توجه به معیارهای طراحی شهری در ارتباط با سانحه به بیان چشمانداز و تعریف اهداف کلان و اهداف خرد و سپس تعریف راهبردها، سیاستها و تبدیل آنها به اقدامات مدیریتی و عملیاتی پرداخته شده و در نتیجه ضوابطی برای واحد همسایگی پایدار خواجهمراد تعریف شده است که طراحی یک فضای عمومی چندعملکردی نیز از نتایج آن است. این فضا علاوه بر داشتن نشانههایی از هویت شهر بم و واحد همسایگی خواجهمراد و نیز کیفیت بصری بالا و داشتن عملکرد بازارچههای روزانه و محلی جهت وقتگذرانی و تفریح در شرایط عادی، فضایی است که در هنگام سانحه به عنوان سایتی جهت اسکان موقت به کار گرفته خواهد شد.
واژگان کلیدی: شهر پایدار در برابر زلزله، واحد همسایگی، برنامهریزی راهبردی، فضای عمومی چندعملکردی، بم.
-2 مقدمه
یک حادثه در تلفیق با مشخصات یک سکونتگاه است که بحران را تشکیل میدهد. به عبارت دیگر آنچه زلزله را از یک رویداد طبیعی به یک سانحه تبدیل مینماید، خصوصیات کالبدی و عملکردی سکونتگاه است که عوامل مؤثر در آسیب و اثرات زیانبار معمول و شدت تأثیر سوانح بر جامعه را موجب میگردد (حمیدی، .(5991 شهرها نیز به عنوان یک مکان تجمع برای جمعیت انسانی از وقوع این رویدادهای طبیعی مستثنی نمیباشند و لازم است جهت کاهش آسیبپذیری آنها در مقابل رخداد این رویدادها چارهاندیشی شود.
وقوع زمینلرزهای به شدت 3.8 ریشتر در دی ماه 2831 در شهرستان بم آثار مهمی در زمینههای اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و فرهنگی به بار آورد. این زمینلرزه طبق آمار %32.8 بناهای موجود در شهر را تخریب کرد و 82383 کشته و20533 زخمی برجا گذاشت. پس از گذشت حدود 23 سال از زلزله هنوز بیم آن میرود که یکی از گسل های موجود شهر فعال شده و بار دیگر زلزلهای بزرگ رخ دهد. اما با شناسایی آسیبپذیری کالبدی و ارائه راهحلهای مدیریتی و کالبدی میتوان به راهکارهایی دست یافت که منجر به کاهش خطرات ناشی از زمینلرزههای احتمالی در آینده شود.
در پژوهش حاضر واحد همسایگی خواجه مراد در ضلع غربی ارگ بم به عنوان نمونه موردی انتخاب شده و جهت طراحی شهری پایدار در برابر زلزله مورد مطالعه و برنامهریزی قرار گرفته است.
-2 روش تحقیق
مقاله حاضر براساس سناریوی وقوع زلزله برای کاهش خطرات ناشی از آن است. در این پژوهش، برای گردآوری اطلاعات از این ابزارها استفاده شده است: .2 مطالعه اسنادی: اطلاعات بهدست آمده در این روش از بررسی اسناد مرتبط شامل کتب، مقالات و اینترنت گردآوری شدهاند که شامل مطالعه جهت شناخت شهر بم و همچنین متون مرتبط با برنامهریزی شهری جهت آمادگی در مقابل سانحه است. .1 مشاهده دقیق: در روش مشاهده، به رؤیت دقیق متغیرهای کیفی محل و تدقیق اطلاعات موجود جهت بررسی آسیبپذیری کالبدی واحد همسایگی پرداخته شده است. موضوعات مورد مشاهده؛ شامل بافت، شبکه معابر، شبکه خدمات و زیرساختها، مسکن، سازه، مصالح و روشهای ساخت هستند. .8 مصاحبه: در این روش، اطلاعات بهوسیله مصاحبه عمیق و با استفاده از سؤالات باز از ذهن مردم ساکن در واحد همسایگی استخراج شده است. موضوعات مورد پرسش در این مصاحبهها، فرهنگ و روابط اجتماعی مردم، معیشت، اقتصاد، محیط زیست و نیازهای مردم بوده است.
در گام بعد با استفاده از تکنیک تحلیلی سوات و دستهبندی نقاط ضعف، قوت، فرصت و تهدید موجود در واحد همسایگی به ستجش وضعیت موجود و تدوین راهبردهای مداخله با توجه به اهداف خرد و کلان و چشماندازِ مطرح شده، پرداخته شده است.
-3 ادبیات تخصصی
یکی از مهمترین عوامل در کاهش ضایعات زلزله وجود آمادگی قبلی یک جامعه برای برخورد با پدیده زلزله میباشد. آمادگی برای برخورد با زلزله جنبههای گوناگونی دارد. اما در کشور ما تاکنون به یکی از جنبههای آن توجه شده که مقاومسازی سازهها در برابر زلزله است. کاهش آسیبپذیری شهر در برابر زلزله تنها از طریق تمهیدات ساختمانی به دلایل متعددی مقدور نخواهد بود و هنگامی تحقق مییابد که در برابر خطرهای زلزله به عنوان یک هدف اساسی در تمام سطوح برنامهریزی مدنظر قرار گیرد. در میان تمام سطوح برنامهریزی کالبدی، سطح میانی یعنی شهرسازی کارآمدترین سطح برنامهریزی برای کاهش آسیبپذیری شهر در برابر زلزله میباشد (منافپور یزدچی، .(2802
-1-3 برنامهریزی راهبردی
برنامهریزی شهری و برنامهریزی راهبردی در شهرها میتوانند برای کاهش اثرات بلایای طبیعی در جوامع انسانی، استانداردهایی را ایجاد کرده و از این طریق بر آمادگی هر چه بیشتر جوامع بیفزاید. برنامه ریزی راهبردی نوعی برنامهریزی است که ابتدا با دقت، همه منابع، امکانات و شرایط محیطی را مورد مطالعه قرار میدهد و امکان توسعه را بررسی میکند. سپس به تعیین خط مشیها و رویهها میپردازد. انتخاب اهداف دراز مدت بر پایه مطالعه شرایط محیطی، منابع و امکانات موجود و امکان توسعه و تعیین خط مشیها، فرآیندها، رویهها، عملیات و منابع برای دستیابی به آن اهداف، برنامهریزی راهبردی است.
براساس مدل تجزیه و تحلیل نقاط ضعف و قوت و بررسی فرصت ها و تهدیدات، مراحل هشتگانه فرآیند برنامهریزی راهبردی (استراتژیک) برای بحرانهای طبیعی عبارتند از: -2 توافق اولیه برای انجام برنامهریزی (تعیین خط مشی و جهت گیری کلی یا رسالت) -1 تعیین وظایف مدیریت شهری (تعیین خط مشی و جهت گیری کلی یا چشمانداز) -8 تعیین ماموریت اصلی و پاسخگویی به نیازهای بوجود آمده شهروندان -4 شناخت محیط داخلی (شناخت نقاط قوت و ضعف منطقه مورد برنامهریزی براساس موضوع برنامه) -5 شناخت محیط خارجی (شناخت فرصتها و تهدیدها، شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی) -3 تعیین و تدوین استراتژیها و راهبردها برای پرداختن به موضوعات استراتژیک -0 بسترسازی و اجرای استراتژیها و راهبردها (حوزه
(حسینپور و ستایش،
مدیریت راهبردی) -3 تنظیم دورنمای آینده و کنترل استراتژیها (ارزشیابی و کنترل)
.(2833
از جمله تکنیکهای ارزیابی محیط خارجی و داخل میتوان به تکنیک تحلیلی سوآت اشاره کرد که ابزار شناخته شده برنامهریزی استراتژیک میباشد. ماتریس سوآت (SWOT) یک چارچوب مفهومی برای شناسایی و تحلیل »تهدیدها(Threats) « و »فرصتها(Oppertuinities) « در محیط خارجی و ارزیابی »ضعفها« (Weaknesses) و »قوتهای(Strengths) « درونی است (گلکار، .(2834
-2-3 پایداری
واژه پایداری کاربرد گستردهای پیدا کرده است و اغلب به صورت خودسرانهای برای توصیف بهرهوری انرژی، کاهش آلودگی، حفاظت از محیطزیست، مشارکت اجتماعی، ساختمانسازی سبز و غیره بهکار میرود. بنابراین بحث در موضوع پایداری بر اساس ابعاد سهگانه آن بسیار حیاتی است:
· بعد اجتماعی: .2 توسعه اجتماعی که شامل سرمایه اجتماعی است. .1 توسعه خودمختاری برای افراد و گروههای اجتماعی .8 یکپارچگی اجتماعی .4 شفافیت در تصمیمگیری .5 حفظ ارزشها و میراث فرهنگی
· بعد اقتصادی: .2 توسعه اقتصادی .1 کاهش هزینههای تعمیر و نگهداری .8 کاهش هزینههای مربوط به تغییرات بعدی ساختمان ناشی از تغییر در برنامه کاربری .4 بهینهسازی منابع محلی و در دسترس .5 کاهش زبالههای ساختوساز در مواد، تجهیزات و خدمات
· بعد زیستمحیطی: .2 بهینهسازی منابع به کار گرفته شده بخصوص منابع غیرقابل تجدید .1 به حداقل رساندن خطرات ناشی از آثار محیطزیست طبیعی یا ساخته شده .8 کاهش اثرات منفی کوتاه، میان و بلند مدت بر محیطزیست طبیعی .4 حفظ و بازسازی منابع طبیعی و اکوسیستم .(Lizarralde et. al, 2010)
در حالی که توسعه شهری پایدار بخش عمدهای از ادبیات شهرسازی سالهای اخیر را به خود اختصاص داده است، پرداختن به اصول و معیارهای توسعه محلهای پایدار هنوز نیازمند تحقیق و پژوهش فراوان است. یافتههای تحقیقات در این خصوص نشان میدهد که اصول و معیارهای پایداری محله نظیر هویت، سرزندگی، دسترسی، تنوع، تأمین خدمات و امنیت، درحد شایستهای در این محلات تحقق یافته است(بَزی، .(2832 طبق گفته لینچ محله باهویت محلهای است که از سایر مکانها و محلهها قابل تمایز شود (لینچ، .(230 : 2803 سرزندگی در محله زمانی به جود میآید که انسان بتواند در شهر درآمدی عادلانه بهدست آورد، سرپناه مناسب تهیه نماید، احساس راحتی کند و تلاش و وقت خود را وقف حفاظت از تصویر مناسب شهر نماید (موسیکاظمی و بدری، .(30 :2838 برای ما مهم است که بدانیم در شهر و محله پایدار توانایی دسترسی به سایر افراد، فعالیتها، منابع، خدمات، اطلاعات و اماکن چگونه است. یک شهر پایدار باید دارای ایمنی و امنیت و حفاظت
بوده و ازنظر بصری و عملکردهای محیطی سامان یافته و با نظم و عاری از آلودگی، سروصدا، تصادفات و بزهکاری باشد (نوریان و عبدالهیثابت، .(53 :2830
پایداری محلههای مسکونی به پایداری اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و مدیریتی بستگی دارد. فرآیند توسعه پایدار دربرگیرنده کیفیت اقتصادی، اجتماعی و سرمایه محیطی است که اعضای اجتماعهای محلی را به تولید و بازساخت زندگی هدفمند برای تحقق ابعاد پایداری هدایت میکند. مؤلفههایی همچون اعتماد، صداقت، روحیه همکاری، تمایل حضور در عرصههای مدنی، وجدان کاری، انضباط و تلاش برای توسعه از منظر پایداری شهری میتواند در محله تبلور فضایی یابد. اصول پایداری شهری بدین است: -1 اقتصاد شهری پایدار: دستیابی شهروندان به فرصتهای اشتغال، کسبوکار کافی و خلق فرصتهای همگام با افزایش تقاضا به منظور حفظ تعادل اقتصادی. -2 جامعه شهری پایدار: بقای نسلی با تأکید بر ابعاد بومشناختی، اقتصادی و اجتماعی به منظور تقویت نهادهای مدنی و پذیرش مسئولیتهای اجتماعی. -3 سکونتگاه شهری پایدار: تضمین دستیابی شهروندان به سرپناهی امن و سالم، از منظر دسترسی به فضای مناسب که از استحکام بنا، تأسیسات بهداشتی، روشنایی و حرارت کافی بهره گیرد و در حد استطاعت ساکنان نیز باشد. -4 محیطزیست شهری پایدار: کاهش مصرف منابع و انرژی، کنترل آلودگی هوا و کاهش حجم ضایعات و بازیافت آن بر اساس فناوریهای جدید. -5 دسترسی شهری پایدار: جابجایی و تحرک مردم، کالا، سرمایه و اطلاعات بر اساس شیوههای دسترسی و جابجایی سازگار با محیطزیست امن، کارا و با رعایت توان اقتصادی شهروندان. -6 زندگی شهری پایدار: تلفیق ابعاد اقتصادی- اجتماعی، سکونتگاهی، حملونقل و زیستمحیطی، به منظور ایجاد پیوند و همبستگی میان انسان و محیط طبیعی در جهت دستیابی به شهر پایدار. -7 مردمسالاری شهری پایدار: ایجاد ساختار نهادی برای حکمروایی خوب شهری برآمده از اراده سیاسی شهروندان و برمبنای فعالیت و اقدامات گروههای سیاسی و اجتماعی در راستای پایداری، سیاستگذاری، هدایت و نظارت عملکردی (توکلینیا و استاد سیسی، .(1388
-3-3 شهر مقاوم در برابر زلزله
می توان با اصلاح وضعیت شهرسازی شهرها خسارات وارده در اثر زلزله را کاهش داد. عناصری مانند ساختار، بافت، فرم، تراکم، شبکه ارتباطی، مکانیابی و کاربری اراضی از هدف فوق تأثیر میپذیرند.
مکانیابی شهر با توجه به موقعیت گسلها، فرم چندهستهای، بافت منظم، هماهنگی کاربری های همجوار، تراکم پایین بافت و شبکه ارتباطی مناسب جهت دسترسی به نقاط مختلف در صورت بروز سانحه مواردی است که در شهر مقاوم در برابر زلزله لحاظ شده است (شجاعی و همکاران، .(2833
در راستای طراحی شهری پایدار در برابر زلزله با و با درنظر داشتن نمونه موردی موردنظر عناصر لازم جهت یک واحد همسایگی مقاوم در برابر زلزله به شرح زیر است (جدول :(2
-4 شناخت واحد همسایگی
واحد همسایگی خواجهمراد در مجاورت ارگ بم واقع شده (شکل (5 که جمعیت آن پیش از رخداد زلزله 5335، برابر با 3311 نفر بوده و در اثر زلزله %38 مردم کشته شدهاند. پس از زلزله جمعیت در آن به علت مهاجرت تدریجی مردم از روستاهای اطراف برابر 634 نفر بوده است (مهندسین مشاور آرمانشهر، بیتا).
شکل -1 واحد همسایگی خواجهمراد در مجاورت ارگ تاریخی بم
نقشه کاربریهای موجود واحد همسایگی در شکل 5 موجود است:
شکل -2 کاربریهای موجود واحد همسایگی خواجهمراد
سنجش وضعیت موجود و شناخت واحد همسایگی خواجهمراد در جدول 5 معرفی شده است:
