بخشی از مقاله
چکیده
مخاطرات و تهدیدها به عنوان واقعیتی موجود و ممکن، یکی از ارکان جدایی ناپذیر نظام زیست و فعالیت هستند که در صورت بروز به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر سازمان فضایی کالبدی و تعاملات اجتماعی اقتصادی موجود در پهنه سرزمین تاثیر می گذارند. انجام اقدامات دفاع غیرعامل، در ابعاد گوناگون خطر اعم از سوانح طبیعی یا حملات نظامی، در راستای حفاظت از دستاورد های توسعه ارتقاء سطح پایداری آن موضوعی بنیادی است. در این بین نقش شهرها به عنوان حلقه ارتباطی و کانون انسجام منطقه ای و پسکرانه های روستایی حائز اهمیت است لذا ضرورت توجه به ملاحظات امنیتی و پدافندی در طراحی آنها بسیار حیاتی و مهم است. از آنجا که بعضاً ملاحظات پدافندی فارغ از اصول زیبا شناسانه است و عموما در سطح شهرها و مراکز امنیتی از گونههای تیپ اقدامات تامینی بهره گرفته می شود، ضرورت بازنگری در ساختار و نحوه اجرای این دستور العمل ها در جهت پیش برد اهداف عالیه طراحی شهری که سعی در ارتقاء کیفیت های محیطی داشته و با نیازهای روحی و کیفی انسان ها سروکار دارد احساس می شود.
این موضوع در مورد کلانشهر مشهد، با توجه به وجود بارگاه مقدس رضوی و حضور انبوه زائران، موقعیت ژئوپلتیک آن در آسیای میانه، محور توسعه شرق ایران، تمرکز شدید انسان و فعالیت، تمرکز شریان های حیاتی و ... از اهمیت خاصی در سطح ملی برخوردار است. در این پژوهش سعی شده است، ضمن شناسایی و طبقه بندی انواع مخاطرات و تهدیدها و با استفاده از تجارب بدست آمده از حملات تروریستی صورت گرفته در جهان به تدوین شاخص های کیفی ارزیابی آسیب پذیری پرداخته و سپس در محور امامخمینی - ره - به عنوان یکی از محورهای شاخص و استراتژیک شهرمشهد به لحاظ استقرار کاربری هایی همچون کنسولگری، اتاق تعاون و بازرگانی استان در برابر تهدیدات تروریستی با استفاده از مشاهدات میدانی و مصاحبه با متخصصین حوزه امنیت به شناخت موضوع پرداخته و بر اساس تکنیک swot به تحلیل می پردازد. سپس راهنمای طراحی شهری با محوریت پدافند غیر عامل در راستای ارتقاء ایمنی جامعه و فضای شهری محور امام خمینی ارائه میشود.
کلمات کلیدی:پدافند غیرعامل، مخاطرات، آسیب پذیری، طراحی شهری، سند راهنما،کلان شهر مشهد
-1 مقدمه
جنگها، خواسته و یا ناخواسته با زندگی و حیات جوامع بشری آمیختهشده است و در بسیاری از موارد به نظر میرسد که هیچ راه گریزی از آن وجود ندارد. بشریت در طول پنج هزار سال تاریخ تمدن خود، چهارده هزار جنگ را دیده و در این جنگها بیش از چهار میلیارد انسان جانباختهاند - مدیریت بازرسی سازمان صنایع دفاع، 1386،ص.. - 120 بر اساس تحقیقات صورت گرفته، سرزمین ایران نیز به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی همواره در معرض انواع خطرات طبیعی - زلزله و سیل - و تهدیدات انسانساز - جنگ - قرار داشته و تلفات انسانی و خسارات مالی سنگینی متحمل شده است - حشمتیان، 1391،ص.. - 1
از زمانی که شهرنشینی آغاز شد، برنامهریزی و طراحی و ساخت شهرها، همواره با پدافند و دفاع همراه بوده است - زیاری،1380،ص. . - 87 بیدفاعی شهرهای کشور در برابر حملات نظامی، به استناد منابع پرشمار موجود، نمایانگر عقبماندگی زیاد طراحی معماری و شهری مراکز جمعیتی کشور نسبت به ملزومات دفاعی و پدافندی موردنیاز مدل جنگهای نسل چهارم است. ایران نیز به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرارگیری در منطقه ی خاورمیانه و در حدفاصل آسیای میانه، هند، بینالنهرین و آسیای صغیر، همواره در معرض تهاجم قبایل، اقوام و کشورهای متجاوز بوده است. این موضوع در مورد کلانشهر مشهد، با توجه به وجود بارگاه مقدس رضوی و حضور انبوه زائران، موقعیت ژئوپلیتیک آن در آسیای میانه، محور توسعه شرق ایران، تمرکز شدید انسان و فعالیت، تمرکز شریان های حیاتی و پیشینه تاریخی و هویت منحصربهفرد آن و ... از اهمیت خاصی در سطح ملی برخوردار است، لذا برنامهریزی برای مقابله با این تهدیدات و یافتن راهکارهای مؤثر بهمنظور به حداقل رساندن صدمات ناشی از تهاجم نظامی بسیار حیاتی مینماید - احمرلوئی،1389،ص.. - 13
وقوع حداقل چهار جنگ مهم در حریم مرزهای ایران در چندساله اخیر - جنگ کویت، افغانستان، عراق، بحران قفقاز - و وجود طیف گسترده تهدیدات بالقوه و بالفعل کانونهای بحران در پیرامون کشور، نیز بیانگر این امر است که بایستی با اقدامات و تدابیر مؤثر دفاعی آمادگی مقابله با تهدیدات بالقوه و بالفعل دشمن را پیدا کنیم - مجله پدافند غیرعامل،1383،ص.. - 39 آنچه حائز اهمیت است این است که ازکارافتادن مراکز شهری و تأسیسات مهم و حیاتی بهعنوان قلب هر نظام منجر به بر هم خوردن تعادل سیستمهای شهری و بروز دشواریهای مختلف در حیات جوامع انسانی میگردد و کنترل و تداوم شرایط را به دلیل ازکارافتادن مراکز مهم تصمیمگیری و نابودی الزامات حیاتی - اساسی جامعه ساکن در فضا، با چالش جدی مواجه میسازد. - کامران،1390،ص. . - 2 به عبارت بهتر هدف از دفاع غیرعامل، استمرار فعالیتهای زیرزمینی، تأمین نیازهای حیاتی، تداوم خدماترسانی عمومی و تسهیل اداره کشور در شرایط تهدید و بحران تجاوز خارجی و حفظ ایمنی دفاعی بهرغم حملات خصمانه و مخرب دشمن از طریق اجرای طرحهای پدافند غیرعامل و کاستن از آسیبپذیری مستحدثات و تجهیزات حیاتی و حساس کشور است - خرمآبادی، 1390،ص. . - 72
در هر کشور، ساختمانهای حیاتی و حساس آن از اهمیت خاصی برخوردار است. همانگونه که از تعریف این ساختمانها برمیآید اینگونه ابنیه، ابنیهای میباشند که دارای گستره فعالیت ملی و منطقهای بوده و وجود و استمرار فعالیت آن برای کشور حیاتی است و آسیب یا تصرف آنها بهوسیله دشمن باعث اختلال در اداره امور کشور میگردد. حسب ضرورت، نحوه دسترسی، ورود وسایل نقلیه و استفادهکنندگان از فضا، موقعیت استقرار ابنیه نسبت به شبکههای دسترسی پیرامونی دارای تمهیدات ایمنی و امنیتی است که در برخی موارد فاقد اصول زیبا شناسانه است و به مباحث طراحی فضاهای شهری و تلفیق استفاده از فضاهای نرم در برخورد با حوادث و مسائل امنیتی توجه چندانی نشده است. شهرسازی بهعنوان دانش هدایت شهر بهطور عام و طراحی شهری بهعنوان بازوی اجرایی سیاستهای شهرسازی بهطور خاص در راستای ایمنسازی شهرها بسیار حائز اهمیت میباشند و از طرفی برقراری ارتباط بین اقدامات تأمینی و مباحث طراحی شهری به عنوان حلقه مفقوده ایجاد امنیت پایدار میتواند موضوع پژوهشهای کاربردی در این حوزه گردد. در ارتباط با مباحث مدیریت بحران و پدافند غیرعامل از این منظر میتوان به دودسته از منابع داخلی و خارجی در قالب کتاب، مقاله، همایش و گزارش اشاره نمود:
• کتاب پدافند غیرعامل و تهدیدات بیولوژیک، تألیف دکتر علی کرمی - 1391 - به بررسی تهدیدات بیولوژیکی در حوزه پدافند غیرعامل و بیان کلیاتی در این زمینه پرداخته است.
• کتاب طراحی شهری از منظر پدافند غیرعامل، تألیف امیر شکیبا منش و جواد هاشمی فشارکی - 1390 - ، نیز به بیان اصول و کلیات درزمینه پدافند و همچنین اصولی در حوزه طراحی شهری پرداخته است.
• مقاله تحلیل ساختارهای شهر شهریار و راهبردهای پدافند غیرعامل، تألیف کامران، حسینی امینی و پریزادی - 1390 - پس از بررسی شهر در نظامات مختلف و تحلیل وضع موجود، با استفاده از مطالعات طرح جامع شهر راهبردهای عملیاتی جهت ایمنی و امنیت شهر ارائه مینمایند.
• مقاله فرآیند مطلوب برنامهریزی شهری در حمله هوایی از دیدگاه پدافند غیرعامل تألیف عزیزی و برنافر - 1391 - ، با بررسی روشهای مختلف برنامهریزی و تدوین فرایند برنامهریزی به بررسی و تحلیل وضع موجود و آسیبپذیری شهر و تدوین راهبردهایی در این خصوص میپردازد.
• مقاله کاربرد پدافند غیرعامل در برنامهریزی شهری و شهری و عدم احساس تعلق به شهر را برای شهروندان به وجود آورده منطقهای، تألیف کامران و حسینی امینی - 1390 - میباشد که نگارندگان به بررسی رعایت یا عدم رعایت ملاحظات پدافندی در شهرک اداری شهر شهریار پرداختهاند.
• مقاله ارزیابی ساختار شهر لنگرود جهت برنامهریزی پدافند غیرعامل، تألیف حسینی امینی و اسدی - 1389 - ، به بررسی و تجزیهوتحلیل و پیشنهاد در جهت افزایش پایداری دفاعی شهر لنگرود متناسب با نیازهای دفاعی امنیتی شهر میپردازد.
لذا پس از بررسی سوابق و آئیننامهها و تجارب جهانی و داخلی صورت گرفته، شاخص ها و معیارهای آسیب پذیری ساختمان ها تدوین شد و سپس ابنیه و مراکز امنیتی و حساس در محدوده تحقیق، شناسایی و طبقهبندی گردید و بر اساس شاخص های استخراج شده مورد آسیبشناسی قرار گرفت. در نهایت به جهت ورود مباحث شهرسازی به عرصه پدافند غیرعامل، به تدوین راهنمای طراحی شهری با محوریت پدافند غیرعامل در نمونه موردی پرداخته شد. در بین خیابانها، راستهها، محورها و فضاهای شهری مشهد، محور امام خمینی به دلیل قرارگیری در ساختار حوزه مرکزی شهر و استقرار کاربریهای بانک ملی مرکزی، دارایی، فرمانداری مشهد، شعبه ارزی بانک ملی، کنسولگری پاکستان و سایر مراکز امنیتی از اهمیت قابلملاحظهای برخوردار است. لذا با توجه به اهمیت کارکردی این محور، خیابان مذکور بهعنوان نمونه موردی جهت پژوهش کاربردی انتخاب گردید.
-2 مطالب اصلی
-1-2 طرح مسأله
ساختمان هایی که از منظر پدافند غیرعامل حیاتی و حساس طبقه بندی می شود حسب ضرورت، نحوه دسترسی، ورود وسایل نقلیه و استفادهکنندگان از فضا، موقعیت استقرار ابنیه نسبت به شبکههای دسترسی پیرامونی دارای تمهیدات ایمنی و امنیتی خاصی است که در برخی موارد فاقد اصول زیبا شناسانه است و به مباحث طراحی فضاهای شهری و تلفیق استفاده از فضاهای نرم در برخورد با حوادث و مسائل امنیتی توجه چندانی نشده است. لذا بهره بری از عناصر فیزیکی نظامی در جهت بالا بردن امنیت فضا، منجر به بروز انواع اغتشاشات و آلودگیهای بصری در کنار کاهش و کمرنگ شدن هرچه بیشتر عناصر طبیعی در شهر، منجر به تضعیف منظر شهری گردیده و پریشانیهای ذهنی، بروز انواع رفتارهای ناهنجار است.
آنچه که به عنوان فاجعه یا بحران شناخته می شود، در حقیقت شرایطی است که در نتیجه از دست رفتن مفاهیمی چون "ایمنی"1و "امنیت"2 پدید می آید . - www.humansecurity-chs.org/... - ای. سی. برادلی، نزدیک به یکصد سال قبل چنین نوشته است : فجایع و بحران ها... به سادگی رخ نمی دهند، و نیز فرستاده نمی شوند : آن ها در اصل از عملکردها ناشی می شوند، و آن ها عملکرد های بشری هستند . - ISDR, 2002 - آثاری که در اثر بروز فجایع و بحران ها خصوصا با شدت و وسعت بیشتر در شهرها، پدید خواهند آمد، به سه صورت عمده، به صورت قاب زیر قابل ارزیابی هستند:
اختلال و قطع در فعالیت و عملکردهای جاری که منجر به آسیب های اجتماعی و اقتصادی می شود
تخریب کالبد و سازمان فضایی موجود که منجر به ویرانی های شدید یا پراکنده می شود
تلفات و جراحات جانی که منجر به آسیب های انسانی و مدیریتی می شود
بر اساس طبقه بندی مخاطرات و تهدیدهای موجود بالقوه و بالفعل ایمنی و امنیت در سه زمینه یا محور اصلی قابل تفکیک هستند:
-1 ایمنی در برابر سوانح و بلایای طبیعی3 -2 امنیت اجتماعی4، سلامتی5 و ایمنی در برابر حوادث انسان ساخت6 نظیر تصادفات جاده ای -3 ایمنی دفاعی یا پدافند عامل و غیر عامل7 در هریک از این محورها ضروری است، رویکردی ویژه و رویه ای متناسب در جهت کنترل اثرات ناشی از کاهش ایمنی و امنیت اتخاذ گردد. رویکردی که قطعا در ارتباط مستقیم و متناسب با نوع خطر، میزان خطر، نوع آسیب، شدت آسیب و... خواهد بود. هدف از این مطالعه، پس از بررسی عوامل تهدید کننده و شناخت اثرات ناشی از آنها، در نهایت تدوین راهنمای طراحی شهری با محوریت پدافند غیر عامل در کلانشهر مشهد است که گامی اساسی در راستای ارتقاء ایمنی و امنیت در این شهر ملی و مذهبی است. در نتیجه آن علاوه بر برنامه ریزی هدفدار، الگویی برای طراحان شهری و مدیران سایر شهرهای ایران نیز به دست خواهد آمد تا با استفاده از آن، در راستای افزایش ایمنی و امنیت به سوی توسعه پایدار گام بردارند.
-2-2 روش شناسی
در تحقیق حاضر از روش توصیفی - تحلیلی استفاده خواهد شد، لذا در مرحله نخست با استفاده از کتب، مقالات، اسناد، مدارک و منابع اینترنتی معتبر و مطابق با آخرین دستاوردهای علمی، ملی و بینالمللی، به تدوین مبانی نظری لازم در خصوص موضوعات کلیدی
