بخشی از مقاله
خلاصه
مخاطرات طبیعی همواره حیات جوامع انسانی را تهدید کرده اند و در طول تاریخ ایمن سازی شهرها و سکونتگاه های انسانی در برابر این مخاطرات همواره مورد توجه بوده است . ایمن سازی شهرها در برابر این مخاطرات ، با برنامه ریزی و طراحی صحیح و اصولی و بکارگیری شاخص هایی که باعث کاهش آسیب های جانی و مالی در شهر می شوند ، انجام می گیرد . یکی از این مخاطرات طبیعی ، زلزله است . با وجود به پیشرفت های علم و فن آوری و زمینه ساختمان سازی و شهرسازی ، هنوز شاهد خسارات زیاد و جبران ناپذیر حوادث طبیعی ، بخصوص زلزله هستیم که از دلایل آن می توان به عدم توجه به عوامل کاهش دهنده آسیب و برنامه ریزی نادرست طراحی شهری اشاره کرد . ایران جزو زلزله خیزترین کشورهای جهان محسوب می شود .
شهر تهران بر روی کمربند اصلی زلزله قرار گرفته و دارای گسل های مهم و خطرناک است . یکی از اصلی ترین گسل های تهران ، گسل جنوب - ری - است که در زمره خطرناکترین گسل های جهان قرار دارد . این گسل در منطقه 20 تهران قرار گرفته و بصورت عرضی ، تا پایان محدوده ی این منطقه ادامه یافته است . بدلیل قرارگیری این گسل خطرناک در منطقه 20 تهران ، شناخت عوامل و شاخص هایی که باعث کاهش آسیب پذیری شهر در هنگام وقوع زلزله می شوند و بکارگیری این شاخص ها در برنامه ریزی طراحی شهری بسیار ضروری می نماید . هدف اصلی این پژوهش معرفی چند نمونه از این شاخص ها ، بررسی آن ها در منطقه 20 تهران و ارایه پیشنهاداتی جهت کاهش آسیب های جانی و مالی در هنگام وقوع زلزله و پس از آن می باشد .
.1 مقدمه
یکی از مسایل مهم در برنامه ریزی های طراحی شهری در دنیا ، توجه به برنامه ریزی شهری در زمینه ی کاهش آسیب پذیری شهر در برابر حوادث طبیعی و انسان ساز می باشد . رشد و توسعه ی اغلب غیر اصولی و بی برنامه شهرهای بزرگ بخصوص در کشورهای در حال توسعه مانند کشور ما ، مسایل و مشکلات زیادی را در زمینه ی ایمنی شهرها بوجود آورده است . یکی از این حوادث طبیعی که می تواند باعث ایجاد بحران های جدی اجتماعی و اقتصادی غیر قابل جبران در شهرها شود، زلزله است . واقعیت این است که علاوه بر ویژگی های سازه ای ساختمان ها و مقاومت و پایداری آن ها در برابر زلزله ، ویژگی های فیزیکی و کالبدی شهرها نیز در میزان خسارات مالی و جانی ناشی از زلزله تاثیر مستقیم دارند .
جوامع پیشرفته با بکارگیری عنصر مدیریت و برنامه ریزی بطور چشم گیر از صدمات ناشی از زلزله می کاهند ولی متاسفانه در کشور ما چنین نیست و میزان تلفات با وجود پیشرفت های علمی و تکنولوژیکی و اجتماعی ، از زمانی به زمانی دیگر بیشتر نشان می دهد . در کشورهای پیشرفته ، پیشگیری از فاجعه و حرکت از فرهنگ واکنشی به فرهنگ پیشگیری یک ضرورت جدی بوده و به عنوان بخش لاینفک توسعه پایدار محسوب می شود . [1] همچنین سازمان ملل متحد در سال 1992 در سندی به تمام کشورها توصیه نموده که کاهش خطرات زلزله را در تمامی فرایندهای برنامه ریزی و مدیریت سکونتگاه های انسانی لحاظ نمایند . [2] ایران جزو زلزله خیزترین نقاط دنیاست و آمار زلزله در ایران 3 برابر کشور ژاپن است .
[3] همچنین شهر تهران بر روی دو گسل فعال اصلی شمال و جنوب - ری - قرار دارد. گسل ری از خطرناک ترین گسل های جهان است که در صورت بروز زلزله ، عامل اصلی آسیب و خرابی شهر تهران می شود . با این وجود به نظر می رسد برنامه ریزی های جدی برای طراحی شهری در جهت کاهش آسیب پذیری این شهر در برابر زلزله انجام نمی شود و فقط در حد بحثی بی نتیجه دنبال می شود . در این پروژه موردی در مورد منطقه 20 تهران این سوال ها مطرح می شود :
سوال اصلی :
- چه شاخص هایی در برنامه ریزی طراحی شهری منطقه 20 تهران باید در نظر گرفته شوند تا شاهد کمترین آسیب های جانی و مالی در صورت بروز زلزله باشیم ؟ سوالات فرعی :
- شاخص های برنامه ریزی طراحی شهری به منظور کاهش خسارات ناشی از زلزله کدامند ؟
- نقاط قوت و ضعف طراحی شهری - در محدوده ی انتخابی - بر اساس آسیب پذیری در برابر زلزله کدامند ؟
- با توجه به این نقاط قوت و ضعف ، چه پیشنهاداتی برای برنامه ریزی طراحی شهری این منطقه در برابر زلزله میتوان ارایه کرد ؟
اهمیت و ضرورت پژوهش :
با توجه به مطالب گفته شده در بالا ، برنامه ریزی برای طراحی شهری با رویکرد کاهیش آسیب در برابر زلزله ، امری اجتناب ناپذیر است . با توجه به قرارگیری منطقه 20 بر روی گسل ری و تهدیداتی که در صورت وقوع زلزله در تهران متوجه این منطقه می شود ، پرداختن به شاخصه هایی که در طراحی شهری این منطقه برای کاهش میزان خسارات ناشی از زلزله باید در نظر گرفته شوند ، اهمیت این پژوهش را روشن می سازد .
اهداف پژوهش :
با توجه به اهمیت موضوع ، هدف اصلی این پروژه پاسخگویی به سوالات مطرح شده در بالا می باشد .
.2 پیشینه ی پژوهش :
در مطالعه ای توسط جایکا - سازمان مستقل دولتی بین المللی در ژاپن که در زمینه ی توسعه به دولت ژاپن و کشورهای در حال توسعه کمک می کند. - در تهران ، خسارات ناشی از فعال شدن احتمالی گسل ری در جنوب تهران و گسل شمال تهران براورد شد که خسارات ناشی از گسل ری ، به مراتب بیشتر از گسل شمال تهران است . عسگری - - 1382 ، آسیب پذیری را با توجه به معیارهای ضریب اشغال ، تعداد طبقات ، تراکم جمعیت و مساحت قطعات ،در چهار رده تقسیم بندی کردند : کم ، متوسط ، قابل توجه و زیاد . آنان منطقه 17 تهران را بررسی کرده و به این نتیجه رسیدند که قسمت هایی که دارای تراکم جمعیتی و ضریب اشغال بالا و قطعات کوچکتر و معابر کم عرض هستند ، در معرض آسیب پذیری بالاتری هستند.
آنان سپس طرح پیشنهادی یی بر اساس برنامه ریزی صحیح کاربری اراضی ارایه دادند . عزیزی و همکاران - 1387 - به این نتیجه رسیدند که افزایش متغیر هایی چون شیب زمین ، تراکم جمعیت ، تراکم ساختمانی و فاصله از فضاهای باز ، باعث افزایش میزان آسیب پذیری و افزایش متغیرهایی چون فاصله از گسل ، مساحت قطعات ، دسترسی براساس عرض معبر و سازگاری کاربری ها از نظر همجواری ، باعث کاهش آسیب پذیری در برابر زلزله می گردد و برعکس. منزوی و همکاران آسیب پذیری بافت های فرسوده منطقه 12 تهران را در برابر زلزله مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که درون سیستم شهری و بافت فرسوده بخش مرکزی شهر تهران ، متغیرهای فاصله کاربری ها از فضاهای باز ، دسترسی به محدوده آسیب پذیر ، سال احداث بنا و نوع مصالح ، به ترتیب بیش ترین اثر را در آسیب پذیری این منطقه دارند.
شماعی و همکاران در مطالعه ی منطقه ی یک تهران مناطق آسیب پذیر در اثر وقوع زلزله در گسل شمال تهران را مشخص کردند . محمدزاده ، تجارب بررسی برنامه ریزی شهر توکیو در کاهش آسیب پذیری ناشی از زلزله را مورد یررسی قرر داد و دو استراتژی مهم در برنامه ریزی طراحی این شهر یعنی برنامه ریزی از بالا به پایین در مقیاس کلان و و دیگری برنامه ریزی از پایین به بالا و گرایش به سوی تجمع محلی در پیشگیری از فاجعه را بیان کرد. در نظام برنامه ریزی دهه های 1960 تا 1970 معماری مدرن و استاندارد گرایی ، منطقه بندی ، فن و تکنولوژی ، بلند مرتبه سازی و ترسیم چشم اندازهای دوردست و در نظام برنامه ریزی دهه های 80 تا 90 این وضعیت تغییر یافته و در عوض ، کوچک سازی ، بوم گرایی ، محله بندی ، مشارکت عمومی و نظایر این ها عمده گردید . یعنی ابتدا رشد کمی و سپس کیفی شهر ها مد نظر قرار گرفت .
.3 مواد و روش ها :
روش به کار رفته در این پژوهش از نوع توصیفی - تحلیلی می باشد . در این پژوهش اطلاعات از روش های کتابخانه ای و اطلاعات و نقشه های مصوب شهرداری منطقه گردآوری شده اند .
