بخشی از مقاله
چکیده
طبق آمار شمار سالمندان فعال و هشیار ما رو به افزایش است و اکثر سالمندان قادر به انجام امور شخصی خود و زندگی به طور مستقل می باشند. این در حالی است که افزایش بلندمرتبه سازی و عدم رعایت ضوابط و استانداردهای طراحی برای سالمندان و در نتیجه نبود مسکن مناسب، باعث انزوا و طرد شدن سالمند از جامعه گردیده است. از طرفی سالمندان به دلیل شرایط سنی و کاهش نسبی فعالیت های کاری، اوقات فراغت بیشتری دارند و در برنامه ریزی برای سالمندان باید به این نیاز سالمند پاسخی صحیح داده شود.
باوجود اینکه مسکن، یکی از نیازهای اساسی و اولیه هر انسان بشمار می آید، تنها گزینه موجود برای سکونت سالمندان، خانه های سالمندان با فضایی سرد و بی روح است، در حالی که بسیاری از سالمندان توانایی زندگی در مسکن مستقل را دارند. بنابراین یک مجتمع مسکونی که بتواند با حفظ استقلال سالمند، پاسخگوی سایر نیازهای این قشر باشد و در عین حال ارتباط سالمند را با همسالان خویش، خانواده و جامعه حفظ کند، می تواند پاسخی مناسب برای سکونت سالمندان باشد. بانگاهی به آمار و ارقام میتوان دریافت که اگر چالش قرن بیستم فقط"زنده ماندن" بوده، چالش قرن حاضر "زندگی با کیفیتی برتر" است.
هرچند که عوامل بسیاری بر کیفیت زندگی سالمندان تاثیر گذارند، در این پژوهش سعی شده است در حوزه معماری و با تاکید بر ویژگی های محیطی، راهکارهایی جهت ارتقا کیفیت زندگی سالمندان ارائه گردد. در این راستا، با مرور منابع موجود در این زمینه، در ابتدا برای سکونت سالمندان فعال جامعه، مجتمع مسکونی ویژه سالمندان پیشنهاد شده، سپس با توجه به نظریات اندیشمندان، عواملی که باعث کیفیت محیط زندگی سالمندان می گردد، شناسایی و مهمترین آنها براساس اهداف پژوهش معرفی و با توجه به عوامل مذکور، راهکارهای معماری جهت کاربردی نمودن یافته های پژوهش ارائه شده است.
-1 مقدمه
امروزه با کاهش مرگ ومیر، کنترل میزان موالید، ازدیاد طول عمر، برخورداری از تسهیلات و رفاه اجتماعی و همچنین افزایش امید به زندگی، افراد بیشتری قادرند به سنین بالاتر پا بگذارند و میانگین طول عمر به بیش از 65 سال رسیده است. این سن را آستانه سالمندی می نامند. براساس آمار و ارقام موجود، جمعیت سالمندان روز به روز در حال افزایش است و پیش بینی می شود که تا سال 1404، پدیده انفجار سالمندی - افزایش میانه سنی جامعه - به وقوع بپیوندد.
بنابراین ضرورت پیش بینی و طراحی و ساخت مسکن مناسب سالمندان بیش از پیش احساس می شود. ما همواره سالمندان را با معلولین و بیماران در یک رده قرار می دهیم و خانه های سالمندان را فضایی غمگین، سرد و مایوس کننده می دانیم که پیام آور مرگ و نابودی هستند. حال آنکه اکثر کارشناسان بر این باورند که مطلوبیت زندگی سالمندان حتی در برخی از موارد بر تامین نیازهای مادی آنها ارجحیت دارد. [1]
انسانها درتمامی سنین نیازها، عواطف، روحیات، توان ها و ذوق های خاص آن سن را تجربه می کنند. سالمندان درجامعه بعد از بازنشستگی به جای لذت از زندگی، استراحت و تفریح به افرادی تبدیل می شوند که بدلیل ایجاد احساس ناکارآمدی و طرد شدن دچار افسردگی روحی گردیده و این امر تاثیر زیادی در طول عمر مفید آنها و پایین آمدن امید به زندگی در جامعه خواهد داشت.[2] توجه به نیازهای انسان در هر دوره سلامت فرد، در نتیجه اجتماع را موجب می شود. یکی از اقشار محتاج حمایت در جامعه سالمندان می باشند. در معماری نه تنها باید اصول و استانداردهای خاص برای این قشر تبیین، تثبیت و رعایت شود، بلکه می بایست الگوی فضایی مختص به این افراد را تعریف نمود.
بسیاری از سالمندان قادر به انجام امور شخصی خود هستند و می توانند در مسکن مستقل زندگی کنند و تفریحات خاصی را که متناسب با سن و روحیاتشان است، با هم سن وسالان خود داشته باشند و همدیگر رابفهمند.[2] باتوجه به این امر ضرورت طراحی مجموعه ای که بتواند پاسخگوی نیازهای محیطی و رفتاری سالمندان باشد، اجتناب ناپذیر است. با نگاهی به آمار و ارقام می توان دریافت که اگر چالش قرن بیستم فقط "زنده ماندن" بوده، چالش قرن حاضر،"زندگی با کیفیتی برتر" است.
باتوجه به اینکه شمار سالمندان در کشور ما رو به افزایش است، ضروری به نظر میرسد که کلیه مسئولان و دست اندرکاران، تمام توجه و تلاش خود را معطوف به حصول اطمینان در امر رسیدن به این هدف بنمایند تا افراد مذکور بتوانند به موازات طولانی شدن عمر، از بالاترین سطح رفاه وتندرستی نیز برخوردار گردند.[3] هرچند که عوامل بسیاری برکیفیت زندگی سالمندان تاثیر گذارند، اما در این پژوهش سعی شده است در حوزه معماری و با تاکید بر ویژگی های محیطی، زمینه ارتقاء کیفیت زندگی سالمندان را فراهم کنیم.
-2 روش تحقیق
در این پژوهش با توجه به جنس پژوهش، ترکیبی از روش های کیفی و استدلال منطقی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای- اسنادی است. در این راستا، در گام اول به شناخت مخاطب - سالمندان - و بررسی مسائل و مشکلات خاص آنان پرداخته شد و در گام بعد، با مرور نظریات اندیشمندان در باب کیفیت محیط، عوامل موثر بر کیفیت محیط جمع بندی و در قالب جدول ارائه گردید و سپس با تحلیل داده های بدست آمده، به روش استدلال منطقی، مهمترین عوامل که با اهداف پژوهش نیز همخوانی بیشتری داشت، شناسایی گردید.
این عوامل جنبه عمومی داشت، بنابراین با در نظرگرفتن مخاطب خاص پروژه و مسکن مستقل به عنوان یک راه حل مناسب برای سکونت این قشر، و با ایجاد انسجام مفهومی بین این موضوعات، نموداری شامل 6 عامل و 14ریزعامل به عنوان عوامل محیطی موثر بر کیفیت زندگی سالمندان تبیین گردید. در نهایت به منظور کاربرد نتایج پژوهش در طراحی، راهکارهای معماری جهت طراحی مجتمع های مسکونی سالمندان ارائه گردید.
-3 دوران سالمندی
دوران سالمندی به عنوان آخرین بخش از سیر تکامل هر انسان در جهان مادی پدیده ای است که ویژگی ها و شرایط خاصی را برای فرد سالمند به وجود می آورد. تعریف و شناخت ابعاد مختلف این پدیده می تواند شخص سالمند و افراد مرتبط با او را در گذر از این دوران یاری کند. [4] سالمندی یک دوره زیستی و طبیعی از رشد انسان است که به صورت عام و تدریجی تمام موجودات زنده را در برمی گیرد. در واقع سالمندی به عنوان مرحله ای از چرخه زندگی طبیعی، عبارت است از مجموعه ای از روند تغییرات رشد طبیعی و هماهنگ که تمام اعضاء و اندامها به سوی فرسودگی طی می کنند .[5]
پدیده سالمندی یک سیر طبیعی است که در آن تغییرات فیزیولوژیکی و روانی- اجتماعی دربدن رخ می دهد. البته کمتراتفاق میافتدکه سالمندی فیزیولوژیکی با سالمندی روانی و سالمندی اجتماعی در یک فرد به صورت همزمان روی دهد، زیرا ممکن است فردی از نظر زیستی و جسمی سالمند تلقی شود و لیکن از نظر روانشناختی خود را جوان احساس کند و یا بر عکس.[6] بنا به تعریف سازمان بهداشت جهانی به افراد بالای 60 سال سالمند گفته می شود. تعریف دیگری، براساس سن قراردادی افراد وجود دارد که سن بازنشستگی محسوب می گردد. این تعریف در کشورهای مختلف دنیا متفاوت بوده و در کشور ایران، 65 سالگی شروع سالمندی در نظر گرفته می شود .[5]
-1-3 نظریات پیرامون دوره سالمندی
با توجه به اهمیت دوران سالمندی، نظریات و دیدگاه های متنوع و گوناگونی از جانب متفکرین و اندیشمندان مختلف در حوزه های گوناگون بیان شده است - جدول. - 1 با توجه به نظریات ارائه شده در جدول 1، به نظر می رسد ایده سالمندی موفق، راهکاری مناسب، جهت کاهش مشکلات سالمندی و پاسخی مطلوب به مسایل مطرح شده در سه دیدگاه نخستین باشد. درواقع، تمامی دیدگاههای فوق به طور ضمنی بر لزوم درگیری فعال سالمند با زندگی، پذیرش نقش های اجتماعی هدفمند، ارزشمند و هویت بخش از سوی وی، لزوم برقراری تعامل اجتماعی بهینه، متعارف و همراه با علاقه سالمند با افراد اجتماع تاکید دارند .[7]
