بخشی از مقاله
چکیده
مناقب نامه ها، در ادبیات عرفانی جای ویژه ای دارند. در مورد وضع ادبی، فرهنگی و اجتماعی عهد خود به پژوهشگران و خوانندگان اطلاع می دهند. همانطور که مناقب نامه های چون مرصد الاحرار و فردوس المرشدیه اطلاعاتی را در رابطه با عهد شیخ ابواسحاق کازرونی بیان می کند. سیره نویسان، محمود بن عثمان و رجا محمد عبد الرحمان بن عبدالرحیم الکازرونی، مناقب نامه شیخ ابواسحاق کازرونی 426]352ه.ق ? 1033 963م.[ را نوشته اند.
فردوس المرشدیه و مرصد الاحرار، هر دو اثر، از زبان عربی ترجمه شده است. محصوصا، مؤلف مرصد الاحرار در اثر خود اشعار، قصاید و آیات بسیار آورده و متن اصلی را توضیخ داده است. با این حال این اثر، هنوز منتشر نشده، اما فردوس المرشدیه دو بار چاپ شده است. اگر چه تحقیقاتی در زمینه ترجمه فردوس المرشدیه قبلا صورت گرفته، ولی جای مباحثی چون تحلیل و بررسی مرصد الاحرار خالی مانده بود. در این مقاله کوشیده شده که مقایسه و تحلیل نکات مشترک این دو نسخه بپردازد. حاصل این پژوهش نشان می دهد که در هر دو مناقب نامه کم و بیش موضوع های مشابه وجود دارد. اما، با این حال سبک این دو اثر از همدیگر متفاوت می باشد.
مقدمه
کازرون، در دوره شیخ ابواسحاق در حوزه عرفان اسلامی جایگاه مهمی داشت. به خاطر این که از سده چهارم تا دهم هجری قمری مرکزیت دو سلسله مهم "مرشدیه" و "بلیانیه" قرار گرفته است. آنان با تأسیس خانقاه ها و رباط ها از نظر دینی و فرهنگی در میان مردم شهرت داشتند. در پرتو این مرکزیت علما، شعرا، هنرمندان، عارفان، محدثان و نویسندگان بسیاری پرورش یافتند.
مریدان طریقت بلیانیه نیز دوستدار شیخ ابواسحاق بودند و به او ارادت می ورزیدند که از آنها می توان به محمود بن عثمان اشاره داشت که مناقب نامه شیخ ابواسحاق را از زبان عربی به زبان فارسی برگردانده است. سیرت عربی شیخ ابواسحاق را خطیب ابوبکر محمد بن عبدالکریم تصنیف کرده بود. خطیب امام ابوبکر از خلفائ شیخ بود. وی بعد از وفات شیخ، سومین خلیفه بود و چهل و چهار سال خلافت کرد.
محمود بن عثمان، ترجمه خود را با اشعار شاعران ایرانی همچو عطار و سعدی مزین ساخته است. ترجمه محمود بن عثمان که فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه نام دارد درباره زندگی نامه ابواسحاق، مرشدان، مریدان و ویژگی های محدثی و مفسری وی است. این کتاب درباره زاویه و طریقت کازرونیّه و آموزش مریدان اطلاعاتی به دست می دهد. در قرن هشتم هجری که محمود بن عثمان اثر خود را نوشته بود، رجا محمد بن عبدالرحمان بن عبدالرحیم الکازرونی اثر دیگری به نام مرصد الاحرار الی سیر مرشد الابرار را که اصل آن عربی بود به فارسی دوباره ترجمه کرده است.
نویسنده مرصد الاحرار در اثر خود علاوه بر نکاتی درباره صوفی و ویژگی های صوفیان، مقدماتی در مورد ابواسحاق نوشته که در آن، اشعار و توضیحاتی از خود آورده است. هر جند از این لحاظ اثر رجا محمد بن عبدالرحمان بن عبدالرحیم الکازرونی، از اثر محمود بن عثمان غنی تر است اما از لحاظ حکایات و داستان ها نسبت به فردوس المرشدیه ضعیف تر است.
هم محمود بن عثمان و هم رجا محمد عبدالرحمان، به کمک دیگر سیرت نامه های موجود، کتاب های فردوس المرشدیه و مرصد الاحرار را تکمیل کرده اند. محمود بن عثمان فردوس المرشدیه را در چهل باب تقسیم بندی کرده است. در بعضی جاهای این کتاب دیده می شود که مؤلف، نام مناقب نامه هایی را که به عنوان مرجع استفاده کرده نیز می آورد. مرصد الاحرار نیز کتای در سر گذشته شیخ ابواسحاق است که آن هم ترجمه دیگری است از عربی خطیب امام ابوبکر.
ترجمه رجا محمد عبد الرحمان، بر یک مقدمه و پنج کتاب و یک خاتمه مشتمل است. در هر کتاب باب های مختلف وجود دارد و این باب ها هم به عنوان فصل از هم دیگر جدا شده است. نسخه مرصد الاحرار، در کتابخانه سلیمانیه در بخش بایزد با شماره 3787 ثبت گردیده، 209 ورق دارد و تاریخ استنساخ هم 787 ه.ق است. این نسخه، با خط نستعلیق نوشته شده و هنوز چاپ نشده است.
دراین مقاله این دو اثر از لحاظ ادبی، دستوری و عرفانی بررسی خواهد شد و سعی بر آن داشته است که این دو متن را مورد تحلیل و مقایسه قرار بدهد. در این تحقیق، کوشیده ایم تا به پرسش های از قبیل شباهت ها و متفاوت های در این متون هست یا نه، پاسخ دهیم و نشان دهیم.
الف - شرح حال شیخ ابواسحاق کازرونی
شیخ ابواسحاق ابراهیم بن شهریار کازرونی؛ عارف، شاعر و محدث؛ از مشایخ صوفیه قرن چهارم و پنجم هجری قمری مؤسس طریقت کازرونیّه یا مرشدیّه یا اسحاقیّه در نیمه ماه رمضان در سال 352 در ناحیه کازرون که در شیراز قرار گرفته به دنیا آمد. شیخ ابواسحاق از سویی مریدان را تشویق به آموزش علم می کرد و از سویی دیکر آنان را برای گسترش اسلام و جهاد در راه آن آشنا می ساخت.
وی را سلطان الاولیا و قطب الاقطاب خواندند و شیخ مرشد لقب دادند. نام شیخ، ابراهیم است و ابواسحق، کنیت اوست و شهریار هم نام پدر شیخ است. نام مادر شیخ، بانویه بنت مهدی بود. پدر شیخ مسلمان بود اما پدربزرگ شیخ، زادان فرّخ بن خورشید، به زرتشتی از دنیا رفت. پدر شیخ پنج تا فرزند داشت؛ سه پسر و دو دختر. اول محمد بن شهریار که او حافظ بود. پسر دوم شیخ بود و پسر سوم حسن بن شهریار بود و دخترهایش هم میگون و خدیجه بود
به قول عطار، شیخ ابواسحاق کازرونی یگانه عهد بود، در ورع کمالی داشت و در طریقت، دوربین و تیز فراست بود و صحبت مشایخ بسیار یافته بود. شیخ هیچ ازدواج نکرد و گفت که اگر دیوار و زن پیش من یکسان نبود، زن می گرفتم
ب - شرح حال محمود بن عثمان
وی معاصر شاه شیخ ابواسحاق اینجو بود و در کازرون زیسته است. شیخ او خلف ابوعلی دقاق بود. محمود بن عثمان به شیخ امین الدین محمد بلیانی ارادت خاصی داشت، یاور و خادم ایشان بود. اطلاعات بیشتر در مورد زندگی نامه محمود بن عثمان در کتابی به نام "مفتاح الهدایه و مصباح العنایه" وجود دارد. این کتاب نیز تألیف ایشان است و در سال 748 ق به رشته تحریر در آورده شده است.
