بخشی از مقاله
چکیده
سبک زندگی امروز با دوران گذشته بسیار متفاوت و سادگی گذشته، جایش را به زندگی پر تجمل امروز داده است. در این گذر زمانی به دلیل عوض شدن سبک زندگی، بسیاری از آیین ها و سنت های قدیمی کمرنگ و یا به کلی به دست فراموشی سپرده شده اند. مشاغل و صنایع قدیمی یکی از این موارد است که امروزه با تغییر زندگی و پیشرفت تکنولوژی به دست فراموشی سپرده شده و تنها یادی از آن ها در اذهان باقی مانده است. از نکات قابل تامل عجین شدن این مشاغل و صنایع بومی در زندگی اجتماعی مردم بوده و اصناف در بازارها و بازارچه ها بر اساس شغل خود کوچه ها، خیابان ها و طاق های شهر را نامگذاری می کردند که امروزه نیز در بین مردم به همان اسم خوانده می شود.
شیراز از جمله شهرهایی است که هر چند مشاغل و صنایع بومی رنگ خود را در آن باخته و به فراموشی سپرده شده امّا هنوز مردم، بسیاری از کوچه ها، طاق ها، میدان ها و ... را به نام قدیمی صدا می زنند. شناخت نوع شغل در بازشناسی بافت تاریخی بسیار با ارزش و حیات اجتماعی مردمان گذشته را در ابعادی با زندگی ساده نشان می دهد. این مقاله می کوشد ضمن معرفی مشاغل و صنایع بومی و کهن شهر شیراز، نام کوچه ها، طاق ها و دیگر بناهایی که به نوعی یادآور مشاغل و صنایع گذشته می باشد از قبیل کوچه صابونی ها، کوچه زغالی ها، طاق حصیرباف ها و ... را مورد بررسی قرار دهد.
مقدمه
بسیاری از جغرافیدانان و مورخین اسلامی، احداث شهر شیراز را به سال 74 ه.ق و توسط محمدبن یوسف ثقفی، برادر حجاج و پس از آن توسط عمربن عبدالعزیز نسبت می دهند حال آنکه وجود آثار و شواهدی از پیش از اسلام، گواه بر آن دارد که این شهر تاریخی از دوران باستان، عمران و آبادانی چشمگیری داشته است؛ بازمانده هایی همچون قلعه کهن بندر، قصر ابونصر، دست خضر و برم دلک نشان از هویت شیراز در ایران باستان دارد.[1] همچنین در میان نزدیک به پنج هزار گل نبشته ی بارو و خزانه تخت جمشید به نام بیش از هفتصد سرزمین و کوه و رود و آبادی برمی خوریم که البته نام شیراز به صورت "شی رازی ایش" و "تی رازیش "1 آمده است.[2]
به هر روی آنچه که از بررسی های باستان شناختی و مطالعات تاریخی بر می آید این است که شیراز تا روی کارآمدن حکومت دست نشانده ی اموی، به صورت یک آبادی در مسیر ارتباطی پایگاه های بزرگی همچون پاسارگاد، تخت جمشید و استخر به فیروزآباد، بیشاپور و شوش بوده است و پس از آن در دوره اسلامی به سمت غرب کشیده شد و نخستین معماری شهرسازی اسلامی مبتنی بر مسجد و بازار متصل به آن، در قرون ابتدایی اسلامی شکل یافته است و پس از آن سیستم دفاعی شهر یا همان دیوار و برج و بارو در حد فاصل سال های 436 ه.ق تا 440 ه.ق و توسط صمصام الدوله پسر عضدالدوله دیلمی ایجاد شده است. شهر شیراز در روزگار آل بویه - قرن - 4، اتابکان - قرن - 7، آل اینجو و آل مظفر - قرن - 8 و زندیه - قرن - 12 مقر حکومت بوده و در سایر ادوار تاریخی، نقش مهمی در شکل گیری فرهنگ کشور داشته است.[3]
بافت تاریخی شیراز
بافت تاریخی شهر شیراز با 370 هکتار وسعت، به عنوان یکی از گستره های مهم شهری در کشور به شمار می آید که دربرگیرنده آثار و بازمانده های قرون 3 تا 14 ه.ق است. شیراز در پیش از زمان زندیه، دارای 9 دروازه بوده که پس از روی کار آمدن کریم خان زند به 6 دروازه از قرار ذیل کاهش یافته است:
-1 دروازه اصفهان – در نزدیکی پل علی بن حمزه - ع -
-2 دروازه سعدی – در خیابان زند
-3 دروازه قصاب خانه – حدفاصل فلکه مفتح به خاتون
-4 دروازه کازرون – نزدیکی حرم مطهر سیدتاج الدین غریب - ع -
-5 دروازه شاهداعی االله – در بلوار سیبویه -6 دروازه باغشاه – حوالی خیابان زند .[4] همچنین شیراز پیش از دوره زندیه، دارای 19 محله بوده که توسط کریم خان به 11 محله از قرار، یک محله یهودی ها، پنج محله در حیدری خانه و پنج محله در نعمتی خانه، کاهش یافت .[5]
محلات حیدری خانه:
اسحاق بیگ – بازار مرغ – بالاکفد – در شاهزاده – میدان شاه محلات نعمتی خانه: در مسجد – سرباغ – سردزک – سنگ سیاه – لب آب تعریف محله: محله در دوره اسلامی شامل تعدادی واحد مسکونی است که بر حسب شغل، مذهب و یا همشهری بودن، گِرد یکدیگر جمع می شدند؛ مانند محله بزازان، آهنگران، ارمنی ها و ... این محلات با استفاده از شبکه های ارتباطی کوچه یا کوی، گذر و شارع عام به مساجد جامع و مراکز عمومی یا دروازه های شهر ارتباط می یافتند. در مرکز هر محله معمولاً یک بازارچه، مسجد، حمام و آب انبار قرار داشت. مغازه های داخل بازارچه، حرفه هایی از قبیل قصابی، نانوایی، بقالی و ... بود. این مغازه ها و حرفه ها صرفاً نیازهای روزانه اهالی محله را تأمین می کردند.[6]
محله های شیراز
آنچه که از منابع تاریخی و متون دست اول بر می آید، شیراز پیش از آنکه اطراف خود حصار و برج و بارویی ببیند – عصر دیلمی قرن 4 ه.ق –دارای تقسیمات محلی بوده است. امّا مفهوم به واقع محله محوری را می بایست از دوران حکومت آل بویه و از اقدامات این خاندان برشمرد. به هر روی تقسیم محله های بافت تاریخی شیراز، میراثی به جای مانده از نحوه ی مدیریت عصر زندیه است که توسط دستگاه مدیریت شهری عصر قاجاریه موردپسند واقع و ادامه یافت. این محله ها را می توان بدین گونه شرح اجمالی داد:
.1 بالاکفد - بالاکفت - :
ترکیب یافته از دو محله باغ نو و بالاکفد موقعیت جغرافیایی در بافت قدیم: جنوب شرقی شیراز چسبیده به باروی شهر کوچه یا گذر شاخص: گذر درب شیخ بنای شاخص: نارنجستان و خانه زینت الملک .2 اسحاق بیگ برگرفته از شاه شیخ ابواسحاق اینجو حاکم شیراز در قرن 8ه.ق است. موقعیت جغرافیایی در بافت قدیم: محدود به محله های در شاهزاده، بازار مرغ و لب آب کوچه یا گذر شاخص: گذر نصیرنظام بنای شاخص: مدرسه خان .3 لب آب به دلیل گذر کردن آب قنات جاری است.
ترکیب یافته از محله های سراجان، دشتک و درب سلم موقعیت جغرافیایی در بافت قدیم: چسبیده به باروی شهر و محله های اسحاق بیگ و سردزک کوچه یا گذر شاخص: کوی امامزاده و منصوریه بنای شاخص: مدرسه منصوریه، بقعه علمدار .4درب شاهزاده به دلیل وجود مقبره شاهزاده منصور به این نام خوانده می شود موقعیت جغرافیایی در بافت قدیم: چسبیده به دروازه های اصفهان، سعدی و محله های بالاکفد، اسحاق بیگ و بازار مرغ کوچه یا گذر شاخص: گذر سیدذوالفقار بنای شاخص: مقبره شاهزاده منصور، مجموعه وکیل .5درب مسجد به دلیل مجاورت با مسجد مشیر به این نام خوانده می شود.
تعریف کوچه یا گذر:
هیرا نسبتاً باریک و تنگ که محل گذر از میان خانه های مسکونی و مرتبط با راه های اصلی است .[7] در معنای دیگر، کوچه یا گذرها مجموعه ای از شبکه راه های نامنظم و پیچیده هستند که در تمام کالبد بافت ریشه دوانده است و براساس عوامل طبیعی - شیب جلگه و مسیر قنات ها - ، موقعیت دروازه ها و عناصر شاخص بافت، دسترسی به فضاهای عمومی و به داخل محلات مسکونی، ایجاد شده اند. ساباط یا طاق ها نیز در هسته های خدماتی و مالکیتی درون کوچه ها، ایفای نقش می نمودند. صاحبان املاک و ساختمان های بزرگ برای رفاه حال مردم و ایجاد ارتباط بین دو کوچه موازی، طاق ایجاد کرده و به منظور استفاده از مساحت ملک و ساختمان، روی طاق ها، اتاق می ساختند. وجه نامگذاری کوچه، طاق و گذرها براساس شرایط زیر شکل می گرفت:
-1 زندگی مردمان یک قوم و طایفه - کوچه لک ها، گود عربان و ... -
-2 زندگی مردم با عقاید مشترک - کوچه علی الهی، گذر ارامنه -
-3 زندگی اهالی یک صنف - کوچه صابونی ها، مغنی ها - -4 شکل ظاهری کوچه - هفت پیچ، قهر و آشتی -
-5 اسامی شخصیت های تاریخی - غشورشه ]خشایارشا[، اسحاق بیگ -
-6 اشخاص معروف در کوچه - کوچه مهندسی، صدرالحکمای پزشک، سیف القلم، اسکندری -
-7 بنای مهم در کوچه - کوچه مسجد جمعه، کوچه مسجد حاج علیرضا، کوچه چپرخونه ]چاپارخانه - [ در این جستار، ضمن معرفی برخی از کوچه ها، طاق ها و گذرهای تاریخی شیراز، در جستجوی وجوه نامگذاری به ماهیت مشاغل کهن مواجه می شویم که در زندگی مدرن امروزی، کمرنگ یا به فراموشی سپرده شده است. همچنین جهت درک بهتر موضوع، از سایر گذرها و کوچه ها نیز یاد می شود تا برای ذهن پرسشگر مخاطب، تأمین پاسخ نماید.
-1 گذر کوی امامزاده ابراهیم - کوچه امامزاده - :
این گذر از یک سو چسبیده به بلوار سیبویه و گورستان تاریخی دارالسلام و از سوی دیگر، با گذر از بازارچه منصوریه به حرم مطهر حضرت شاهچراغ - ع - ارتباط داشته و از وجود آرامگاه حضرت امامزاده ابراهیم - ع - ، بدین نام موسوم شده است. از اجزای مهم این گذر می توان به دو بازارچه زبیده یا قراول خانه - قربال خونه – و بازارچه بی بی خدیجه نام برد که بازارچه دوم به دلیل فعالیت قدیمی یکی از کسبه به بازارچه "نائب دوغی" شهرت یافته است.
-2 گذر بین الحرمین:
اگرچه تاریخ زیادی از ایجاد طرح بین الحرمین در این گذر تاریخی، توسط مدیران شهری نمی گذرد، امّا ساختار اصلی این گذر به ادوار گذشته مرتبط می گردد و دو حرم مطهر سیدعلاءالدین حسین - ع - و شاهچراغ - ع - را به هم متصل می نماید. ابتدای این گذر از دروازه گوسفند یا قصابخانه آغاز می شود. در گذشته کشتارگاه گوسفندان در این محل صورت می پذیرفته و نام این دروازه از شغل قصابی گرفته شده است. در ادامه، این گذر به سمت جنوب غربی تا محله سنگ سیاه و تأسیسات مشیر می رسد. یکی از انشعابات این گذر واقع در خیابان قاآنی کهنه امروزی، موسوم به باربند و دربند مشیر است که از اقدامات خاندان مشیرالملک جهت سواره و پیاده کردن بار از چهارپایان در جاده کاروانی به سمت کازرون و بوشهر بوده است.
-3 کوچه بازارچه ذغالی ها:
این کوچه که به بازارچه حاجی اصغر هم شهرت دارد، در نزدیکی مسجد قورخانه و در محور دروازه قصابخانه به حرم سیدعلاءالدین حسین - ع - می باشد و هم اکنون تعدادی از حجره ها نیز در صنف فروش ذغال و ملزومات قلیان مشغول به فعالیت می باشند.
-4 کوچه مرغی ها:
در ابتدای خیابان لطفعلی خان زند، حد فاصل چهارراه مشیر به سمت باغ ایلخانی، کوچه ای قدیمی وجود دارد که به واسطه فروش مرغ و پرندگان به کوچه "مرغی ها" شهرت یافته است. در گزارش های دیگر از خلال گفتگو با سکنه و کسبه محل، درمی یابیم که در گذشته به این کوچه، "ذغالی ها" نیز گفته می شده که مربوط به فعالیت ذغال فروشان بوده است.
-5 گذر بازار زرگرها:
این گذر از سمت شرق به کوچه نجابت و از سمت غرب از چهارراه مشیر محدود به بازار حاجی می شود. در گذشته بخشی از محله یهودیان - کلیمی ها - بوده و هم اکنون شغل غالب این بازار، طلافروشی است و به این خاطر به بازار زرگرها شهرت و گذر را به این نام لقب داده اند.
