بخشی از مقاله
تحلیل و بررسی بافت تاریخی و قدیمی شهر شیراز با استفاد از مدل SWOT
چکیده
بافت تاریخی شهر شیراز به عنوان یکی از غنی ترین بافت های تاریخی کشور و همانند بسیاری از آن ها دچار زوال و فرسودگی شده است. این بافت با دارا بودن 400 اثر ارزشمند تاریخی لزوم توجهات هرچه بیشتر را به خود برانگیخته است. عدم رسیدگی به بافت تاریخی و فروپاشی آن موجب هویت زدایی از کل شهر و متعاقبا مردم شهر خواهد شد، بنابراین تحقیق حاضر بر آن است تا با شناسایی پدیده های اثر گزار بر بافت، از طریق ارائه راهکارهای منطقی و همخوان با آن اقدام نماید.
در این تحقیق از طریق مصاحبه با مسئولین و مردم در کنار مشاهدات میدانی و مطالعات کتابخانه ای اطلاعات مورد نیاز جمع آوری گردیده و از طریق روش تحلیلی SWOT به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته شده است. در این راستا پس از تشکیل ماتریس مربوطه راهبردهای مورد نیاز استخراج گردیده و با توجه به خروجی مدل راهبردهای تدافعی از اهمییت ویژه ای برخوردار هستند.
با عنایت به عملیات های صورت گرفته مشخص گردید که ازمهمترین مشکلات بافت خروج ساکنین اصلی و جایگزینی مهاجرین به جای آنها، فرسودگی کالبدی و فعالیتی و . . . می باشد.
واژه های کلیدی:
ساماندهی، بافت تاریخی، تحلیل و بررسی، شهر شیراز، احیا
1
مقدمه
در ایران علیرغم سابقه ی طولانی شهرنشینی، در طی دهه های گذشته به دلیل افزایش جمعیت و توسعه بی رویه شهرها مسایل و مشکلات شهری چندین برابر شده است. بافتهای قدیمی و تاریخی شهرها که در طول زمان به صورت ارگانیک و در ارتباط پیوند با محیط طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و تکنولوژیکی طی کرده بودند با شروع تحولات سریع تکنولوژی جدید متحول شده و در مقابل مسایل و نیازهای جدید، پویایی و قابلیت خود را از دست دادند (وارثی،.(3 :1391
بافتهای تاریخی شهر ها میراثی گرانقدر هستند که در هویت بخشی به حیات شهری در طول تاریخ نقش قابل توجهی ایفا میکنند . این بخش از شهر تجلیگاه ابعاد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مردمانی است که در دورههای تاریخی در این بخش از شهر روزگار سپری کرده و هویت فرهنگی آن را به ثبت رسانده اند. به علاوه این مناطق از شهر با توجه به ظرفیت هایی که برای جذب جمعیت جهانگرد دارند از نظر اقتصادی نیز در موقعیت استراتژیکی مناسبی قراردارند.
از جهت دیگر با توجه به عدم تناسب کالبدی آنها با نیازهای امروز، در برخی موارد، این مناطق از شهرها نیاز به عنایت ویژه ای دارند؛ لذا بی توجهی به این نواحی کهعموماً به مردم گریزی و به تبع آن جرم خیزی آن ها منجر می شود، تبعات اجتماعی و فرهنگی زیان باری به بار خواهد آورد؛ کما این که در بسیاری از محلات تاریخی شهر های کشور شاهد آن هستیم. به همین دلیل در تمام نقاط دنیا برای سامان دهی احیای بافتهای تاریخی شهرها تلاشهای شایان ذکری انجام می شود. اگر احیا را دمیدن روح در کالبد معماری بدانیم این امر جز با برقراری جریان عادی زندگی مردم بومی در محله به سامان نخواهد رسید؛ در حقیقت این ساکنان محل هستند که حیات را برای آن به ارمغان می آورند .(http://region12.tehran.ir)
بررسی تجارب گذشته نشان داده که همواره تلاش هایی برای حفظ موجودیت کالبدی این عناصر به عمل آمده است و تصور بر این است که پژوهش و مطالعات بنیادی و شناخت جغرافیایی از این بافت های شهری، نخستین گامی است که برای هر گونه حرکت عمرانی با هدف باز زنده سازی و احیای آن ضرورت کامل دارد (شفقی، .(1 :1376
بافت قدیمی و تاریخی شهر شیراز که خاستگاه اولیه شهر شیراز می باشد امروزه به دلیل معضلات و مشکلات مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی، جاذبه خود را از دست داده و محل استقرار گروههای مختلف جامعه با پایگاه و منزلت اجتماعی پایین (منظور افراد کم درآمد و دارای تحصیلات پایین) گردیده است. سکونت افراد و گروهها با مسائل فرهنگی متفاوت و متضاد، بافت قدیم را به منطقه ای جرم خیز تبدیل نموده است .از طرف دیگر خروج و جابجایی و تخلیه جمعیتی بافت، هم در فرسودگی و هم در تخریب آن بسیار تاثیر گذار بوده است .(www.farsnama.com)
محدوده مورد پژوهش
در میان شهرهای ایران، شهر شیراز از جمله شهرهایی است که از با وجود 400 اثر ارزشمند در بافت قدیمی و تاریخی آن در سطح کشور مورد توجه است .ساختار بافت قدیمی و تاریخی شهر شیراز متشکل از عناصر به هم پیوسته ای چون مجموعه زندیه، بارگاه احمدبن موسی شاهچراغ( ع )و بازار آن می باشد.
این ساختار در نظام قدیم شهری، نقش ستون فقرات اقتصادی سیاسی شهر را ایفا می کرده- و به همراه بافت مسکونی که با آن پیوند داشته و از آن تغذیه می کرده، موجودیتی منسجم و یکپارچه را می ساخته است .این ساختار و بافت یکپارچهتقریباً تا اوایل قرن بیستم که خیابان کشی های جدید آغاز شد؛ نظام قدیم شهری شهر شیراز را شکل می داده است .وسعت بافت قدیمی و تاریخی شهر شیراز حدود : 378 هکتار می باشد، در بافت قدیمی که در حال حاضر برجای مانده، محله های سرباغ، درب شیخ، بازار
2
مرغ، بالا کفت، درب شاهزاده، سردزک، سنگ سیاه، لب آب و کلیمی ها را می توان بازشناخت .بافت قدیمی و تاریخی از شمال به دروازه سعدی، خیابان تختی، دروازه اصفهان و خیابان فردوسی از جنوب به دروازه کازرون و بلوار سیبویه از شرق به بلوار زینبیه و از غرب به خیابان سعدی، توحید و قاآنی شمالی محدود می شود (صیامی و همکاران،.(5 :1392
شکل((1 نقشه موقعیت بافت قدیمی و تاریخی در شهر شیراز، استان و کشور
بافت تاریخی و قدیمی
هر پدیده ای در دنیا فارغ از چگونگی و چرایی خود موجب بر انگیختن توجه از سلایق گوناگون می شود و هر شخصی با توجه به اصول و مبانی فکری خود از زاویه ای بدان نگاه می کند. بافت قدیمی و تاریخی نیز از این قاعده مثتسنی نمی باشد و به همین دلیل از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرقته است که در زیر به تعدادی از آنها آورده شده است.
بافت قدیمی بافتی است که گرداگرد هستهی اولیهی شهرها یا بافت تاریخی تنیده شده است. انتهای مرحلهی زمانی شکل گیری این بافت به اواخر دورهی قاجار می رسد، یعنی قبل از تغییرات و دگرگونی های جدیدی که از اوایل حکومت پهلوی شروع شد. از نظر سبک معماری، تا این دوره ویژگی های معماری اصیل ایرانی حاکم بوده است (مشهدیزاده دهاقانی، .(425 : 1374
به طور کلی آن بخش از شهرهای ایران را که تا عهد قاجاریه شکل گرفته اند می توانیم بافت قدیم بنامیم .در واقع منظور زمانی است، که هنوز تغییرات و تحولات تکان دهنده و دگرگون کننده ی دوران پهلوی اول شروع نشده است (توسلی، .(5 :1372
3
بافت تاریخی آن بخش از بافت های شهری را شامل می شود که قبل از 1300 شکل گرفته و لیکن به دلیل فرسودگی کالبدی و فقدان استانداردهای ایمنی، استحکام و خدمات و زیر ساختهای شهری علی رغم برخورداری از ارزشهای هویتی از منزلت مکانی و سکونتی پایین برخوردارند (حبیبی و همکاران، .(68 :1389
ویژگی های اساسی بافت های قدیمی و تاریخی از منظر شهرسازان را می توان به شرح زیر نام برد :
-1 بافت قدیمی از اوضاع توپوگرافی و اقلیمی، تاریخی، سیاسی، اجتماعی- فرهنگی تاثیر گرفته و ساختار خود را با شرایط زمانی و مکانی وفق داده است.
-2 هسته های تاریخی اغلب در محل تقاطع پدیده های مصنوع و طبیعی همچون راه های قدیمی و باستانی، منابع آبی سطحی و زیر زمینی شکل می گرفت در نتیجه بافت های قدیمی پیرامون نیز از این عوارض متاثر می گردید.
-3 خصلت اساسی کالبدی بافت قدیم شکل گیری هماهنگ، مداوم، پیوسته، یکپارچه و عاشقانه در طول تاریخ است (کوچک خوشنویس، .(69 :1383
ارزشهای باقی مانده در بافت
علیرغم تمامی مشکلات بوجود امده بافت تاریخی شیراز هنوز واجد ارزش های بیشماری جهت حفاظت و نگهداری می باشد تعدادی از آنها عبارتند از:
· ارزش های تاریخی
✓ وجود حدود 800 اثر ارزشمند معماری
✓ وجود 22 گذر تاریخی
✓ وجود بافت غنی و ارزشمند شهری
✓ بهترین و تنها نمونه شهر زندیه
✓ وجود عرصه های ویژه دارای ارزش رویدادی فرهنگی و . . .
· وجود سه حرم اصلی و مورد اقبال مردم (شاهچراغ سید علاء الدین حسینی سید تاج الدین غریب)
✓ این سه حرم به مثابه قطب های فراشهری اعتقادی زیارتی عمل می کنند.
· ارزشهای اجتماعی
✓ وجود عرصه های مورد اقبال گروههای ویژه جمعیتی
✓ پیوند خوردگی حیات اجتماعی بافت با زیارت
· ارزشهای ساختاری
✓ شکل گیری ستون فقرات شهر شیراز برپایه الگوی کلان بافت تاریخی
✓ تبعیت ساختار از کارکرد، طبیعت، اقلیمی و اعتقاد
✓ پیوند عناصر اصلی با دروازهها و شکل گیری ساختار محلات براساس این الگوهای کلان پیوند و . . .
تحلیل سوات یا ماتریسSWOT
تحلیل SWOT ابزاری کارآمد برای شناسایی شرایط محیطی و توانایی های درونی سازمان است. پایه و اساس این ابزار کارآمد در مدیریت استراتژیک و همین طور بازاریابی، شناخت محیط پیرامونی سازمان است. حروف SWOT که آن را به شکل های دیگر مثل TOWS هم می نویسند، ابتدای کلمات Strength به معنای قوت ، Weaknessبه معنای ضعف، Opportunityبه معنای فرصت و Threat به معنای تهدید استماهیت. قوت و ضعف به درون سازمان مربوط می شود و فرصت و تهدید معمولاً محیطی است.
• گام نخست: شناسائی عوامل داخلی و خارجی
ابتدا عوامل داخلی و عوامل خارجی شناسائی میشود. پس از مشخص شدن تمامی نقاط ضعف و قوت و تهدیدها و فرصتها، ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) ماتریس ارزیابی عوامل خارجی ( (EFE تشکیل میشود. نقاط ضعف و قوت داخلی در ماتریس IFEو فرصتها و تهدیدات خارجی در ماتریس EFE تجزیه و تحلیل می شوند. پس از مشخص شدن و نمره دهی عوامل درونی و بیرونی، این عوامل در جدول ماتریس استراتژیها قرار می گیرند. سپس استراتژیهای اتخاذ شده با استفاده از ماتریس QSPM نمره دهی شده و اولویت اجرای هر کدام مشخص میشود.
• گام دوم: تعیین اوزان عوامل داخلی و خارجی
پس ازشناسائی عوامل داخلی و خارجی و دستهبندی آنها در قالب نقاط قوت وضعف و فرصتها و تهدیدها، باید میزان اهمیت هریک از آنها مشخص شود.
• گام سوم: ایجاد ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی
برای تهیه ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) ابتدا نقاط قوت و سپس نقاط ضعف را لیست کرده و به هرعامل یک ضریب وزنی بین صفر (بیاهمیت) تا یک (بسیار مهم) اختصاص میدهیم. در اینصورت جمع ضرایب وزنی اختصاص داده شده باید مساوی یک باشد.
- به هریک از این عامل ها نمره 1 تا 4 می دهیم. نمره 1 بیانگر ضعف اساسی، نمره 2 ضعف کم،نمره 3 بیانگرنقطه قوت و نمره 4 نشان دهنده قوت بسیار بالای عامل میباشد.
- برای تعیین نمره نهایی هرعامل، ضریب هرعامل را درنمره آن ضریب کنیم.
- مجموع نمره های نهایی هرعامل را محاسبه کنیم تا نمره نهایی سازمان مشخص شود .
اگرمیانگین آنها کمتر از 2,5 باشد یعنی سازمان ازنظر عوامل داخلی دچارضعف بوده و اگر نمره میانگین بیشتراز 2,5 باشد سازمان دارای قوت میباشد.
برای تهیه ماتریس ارزیابی عوامل خارجی ( (EFE نیز مانند مانند قبل عمل میشود.
5
• گام چهارم: طراحی مدل تحلیلیSWOT
برای تجزیه و تحلیل هم زمان عوامل داخلی و خارجی از ماتریس داخلی و خارجی استفاده می گردد. این ماتریس برای تعیین موقعیت صنعت یا سازمان به کار میرود و برای تشکیل آن باید نمرات حاصل از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و ماتریس ارزیابی عوامل خارجی را در ابعاد عمودی و افقی آن قرار داد تا محدوده مشخص گردد و بتوان استراتژی های مناسبی را برای آن مشخص کرد.
روش تجزیه و تحلیل SWOT به شکل نظامیافته هر یک از عوامل قوت، ضعف، فرصت و تهدیدها را که در مرحله قبل شناسایی شده اند مورد تحلیل قرار داده و استراتژیهای متناسب با موقعیت را منعکس میسازد. در مدل SWOT پس از فهرست نمودن هر یک از عوامل قوت، ضعف، فرصت و تهدید که در مرحله قبل شناسایی شده و نوشتن آنها در سلولهای مربوطه به خود بر حسب ترتیب امتیاز وزن دار از محل تلاقی هر یک از آنها استراتژیهای مورد نظر حاصل میگردد. بنابراین همواره این ماتریس منجر به چهار دسته استراتژیST ، WT، WOو SO میشود. در جدول 1 ماتریس تجزیه و تحلیل SWOT نشان داده شده است (حبیبی، .(1393
جدول(1 ) ماتریس تجزیه و تحلیلSWOT
