بخشی از مقاله
چکیده
اهمیت داستانهای هزار و یک شب به شگفتیهایی است که داستانهایش ایجاد میکند. پدیده مهمی که در هزار و یک شب با آن مواجه هستیم، مفهوم استعجاب و تعلیق است. این مهمترین چیزی است که سبب میشود خواننده برانگیخته شود. موضوع تخیل در هزار و یک شب بیشترین اهمیت را دارد. تخیل یعنی فرارفتن از واقعیت تنگ و تلخ زندگی معمولی. نکته بسیار مهم در بررسی داستانهای هزارو یک شب دیدگاه اسطورهای اهورا و اهریمن است که تمام جهان و موجودات آن یا اهورایاند و نیک هستند یا اهریمنی وبدکُنش هستند و قهرمان از طرف موجودات و اشیاء خوب به سمت نیکی راهنمایی میشود و از سوی موجودات اهریمنی به بدی گرفتار میشود. این ویژگی تخیل، استعجاب و تعلیق داستانهای هزار و یک شب دستمایه نگارش کتب و ساخت فیلمها و نمایشنامههای متعدد در سراسر دنیا گشته است که در این نوشتار به بررسی آن پرداخته شده است.
کلیدواژهها: داستان، هزار و یک شب، فیلم سینمایی، افسانه.
مقدمه
هزار و یکشب نام کتابی است که مجموعه داستانهای افسانهای قدیمی را در برداشته و به زبانهای متعددی منتشر شدهاست. اکثر ماجراهای آن در بغداد و ایران میگذرد و داستانهای آن را از ریشه ایرانی دانستهاند که تحت تاثیر آثار هندی و عربی بودهاست. اینکه داستانهای هزار و یک شب مشخص و روشن باشند و تعداد آنها دقیقا هزار و یک باشد چندان واقعی به نظر نمیرسد. اما داستانهای زیادی زیر نام هزار و یک شب نوشته شدهاست.»هزار و یک شب مجموعهای از داستانهای عامیانه است کهظاهراً قبل از دوره هخامنشیان در هندوستان به ظهور رسیده و بعدها در دوره ساسانیان به زبان پهلوی ترجمه و نام »هزار افسان« بر آن نهاده شده است. این کتاب که بهترین یادگاری از آداب ملل قدیم مشرق زمین است، در قرن سومهجری از پهلوی به عربی ترجمه شد و»الف خرافه1 « نام گرفت. سرانجام در قرن چهارم به مصر منتقل شد و در قاهره در دست قصهسرایان و نقالان افتاد.
تا اینکه در قرن دهم هجری کتاب مذکور جمعآوری و تدوین یافت و به صورت الف لیله و لیله کنونی درآمد و در زمان محمدشاه به امر بهمن میرزا و به وسیله عبداللطیف طسوجی تبریزی به فارسی ترجمه شد« - هزار و یک شب،. - 10: 1387 بنابراین هزار و یک شب متعلق به یک ملت و سرزمین و فرهنگ نیست بلکه مجموعهای از قصهها و حکایتهایی است از ملل مختلف با فرهنگ و آداب و رسوم متفاوت. نغمه ثمینی در این باره میگوید: »هزار و یک شب، یکی از غریبترین مجموعههای افسانهای جهان به شمار میآید. شاید چون با دست به دست گشتنهایش میان اقوام شرقی، تمام جادوی شرق را در خود جمع آورده است. اصل و ریشه این کتاب را به هندیها نسبت میدهند و شکل موزاییکی و تودرتوی آن را متعلق به این قوم میدانند؛ سپس رد هزار و یک شب در ایران گرفته میشود و بسیاری از قصههای عامیانه ایرانی جایشان را در لابه لای داستانهای شهرزاد پیدا میکنند و سرانجام، اعراب این کتاب را تکامل میبخشند.
با این حساب، هزار و یک شب، کتابی است با ساختار هندی، افسانههای ایرانی و نامهای عربی به اضافه نشانههای چینی و یونانی« - ثمینی، . - 84 :1379هزار و یک شب به عنوان مشهورترین مجموعه افسانههای پریان، با ویژگی خاص چندفرهنگی بودن، همواره مورد توجه نویسندگان بزرگ شرق و غرب قرار داشته است. هزار و یک شب از مهمترین کتابهای ادبیات داستانی جهان است و به گفته برخی محققین »مادر تمام قصههای دنیاست « - همان: . - 6 در هزار و یک شب زمان و مکان معنا ندارد. شروع داستان هزار و یک شب به نقل از پادشاهی است ساسانی با عنوان شهریار - پادشاه - و روایتگر آن شهرزاد - دختر وزیر - است. بهگفته علیاصغر حکمت این کتاب پیش از دوره هخامنشی در هند به وجود آمده و قبل از حمله اسکندر به فارسی - احتمالاً فارسی باستان - ترجمه شده و در قرن سوم هجری زمانی که بغداد مرکز علم و ادب بود از
پهلوی به عربی برگردانده شدهاست. اصل پهلوی کتاب ظاهراً از زمانی که به عربی ترجمه شده از میان رفته است. او دلیل آنکه کتاب پیش از اسکندر به فارسی درآمده را به مروجالذهب مسعودی - درگذشته به سال 346 ه. ق - و الفهرست ابن ندیم - درگذشته به سال 385 ه. ق - مراجعه میدهد و سپس با اشاراتی به مشابهت هزار و یک شب با کتاب استر تورات استدلال میکند که هر دو کتاب در یک زمان و پیش از حمله اسکندر نوشته شدهاند و ریشه واحد دارند. نام ایرانی آن »هزار افسان« است و وقتی به عربی ترجمه شده، نخست »الف خرافه« و سپس »الف لیله« خوانده شده و چنان که حکمت میگوید در زمان خلفای فاطمی مصر به صورت الف لیله و لیله - هزار شب و یک شب - درآمده است.
در سال 1259 هجری قمری، در زمان محمدشاه به دست ملا عبداللطیف طسوجی به فارسی ترجمه شده - این کتاب دارای ارزش تاریخی است، اما در کل یک سوم کتاب اصلی را هم شامل نمیشود - و میرزا محمدعلی سروش اصفهانی اشعاری به فارسی برای داستانهای آن سروده است که تا زمان ناصرالدین شاه ادامه داشتهاست. داستانهای این کتاب دارای محتوای بسیار است، از جمله طنز، تعالیم اخلاقی چه بد و چه خوب - بعضی از داستانهای آن تشویق به عیش و نوش و خوشگذرانی میکرده است ولی در بعضی حکایات هم تشویق به عدالت و ایثار و جوانمردی نمودهاست - ، آداب و سنن ملل مختلف، مشکلات اجتماعی، مسافرت و سیاحت و...نسخه کنونی فارسی را عبداللطیف طسوجی در زمان محمدشاه و پسرش ناصرالدین شاه به فارسی درآورد و به چاپ سنگی رسید.
»هزار و یک شب« نامی است که از زمان ترجمه طسوجی در دوره قاجار در ایران شهرت یافته و نام قدیم آن هزار افسان بودهاست. چاپ کتاب تا زمان انقلاب اسلامی به همان سیاقی که چاپ کلاله خاور درآمده بود، مشکلی نداشت. بعداز انقلاب هم انتشارات هرمس این کتاب را در سال 1383 منتشر کرد که در 13866 به چاپ دوم رسید.نخستین ترجمه هزار و یک شب به زبانهای اروپایی در قرن شانزدهم میلادی به دست آنتوان گالان به فرانسوی درآمد و در سال 1704 میلادی منتشر شد . سر ریچارد برتون نخستین ترجمه انگلیسی این کتاب را در 1885 عرضه کرد. بورخس همه آثارش را مدیون هزار و یک شب میدانست و تأثیر آن بر بسیاری از نویسندگان معروف جهان از جمله کسانی چون جیمز جویس انکارناپذیر است. استاندال هزار و یک شب را» کتابی که باید بتوان آن راکاملاً به دست فراموشی سپرد، تا باز آن را با شوقی دوباره خواند« مینامد - والتر، . - 335 :1367
حکمت برای اصل و نسب هندی کتاب دو دلیل میآورد. یکی از آنها قصههای تودرتو - حکایت در حکایت - است که در ادبیات هند سابقه دارد و ایرانیان نیز به گفته علامه قزوینی با این شیوه آشنایی داشتند.رضا طاهری مینویسد:در داستان نخستینِ هزار و یک شب، پادشاهی به نام شهریار هر شب با زنی هم بستر میشد و بعد او را میکشت. شهرزاد دختری که از بیزاری پادشاه از زنان آگاه بود با شهریار ازدواج میکند و هر شب برای پادشاه قصهای را روایت میکند. مجموعه این روایتهای شبانه و مدام با هدفمندی و نکات محتوایی که شهرزاد روایت میکند، بیماری شهریار را با قصهدرمانی در بازه زمانی هزار و یک شب درمان میکند.
