بخشی از مقاله
چکیده
درزمینه تاثیررشدجمعیت وکمبودمنابع دودیدگاه عمده وجودداردنیومالتوسین ها واقتصاددانان نئوکلاسیک.نیومالتوسین ها - الیش وارلیش - 1991معتقدهستندکه منابع طبیعی محدودهستندواین موضوع باعث ایجاد محدودیت بررشد جمعیت ومصرف می شود.اگررشد جمعیت ومصرف ازحدبخصوصی فراتررودباعث ایجاد فقرونابسامانی های اجتماعی خواهدشد. ازنظر اقتصاددانان نیوکلاسیک محدودیت چندانی براندازه جمعیت ومصرف دریک جامعه ندارد.افرادبشردارای توانایی های خارق العاده ای برای برطرف کردن محدودیت منابع وبهبودوضع زندگی خود هستند.
اگرنهادهای اقتصادی مناسب وکارا - به ویژه بازار - وجودداشته باشنددراینصورت انگیزه های لازم جهت صرفه جویی درمصرف جایگزینی منابع،توسعه منابع جدید و نوآوری فناورانه ایجادخواهد شد. کولین کلارک1اقتصاددان انگلیسی معتقداست که رشدجمعیت نیروی محرکه ای است برای تمیزکردن زمین های کشت نشده ،خشک کردن باتلاق هاوتولیدمحصولات جدیدمانندکودشیمیایی وتکنیک های آبیاری - ویکس - 1994 استربوزراپنیز معتقد است که افزایش جمعیت روستایی موجب محدودیت زمین های کشاورزی می شود.پل ارلیش - نقل ازمهاجرانی - این سوال رامطرح می کند:که چرامردم هنوزعلت اصلی تخریب جدی محیط زیست راکه رشدجمعیت است درک نکرده اند.
توقف رشدجمعیت پس اجتناب ازجنگ اتمی،مهمترین مسئله ای است که بایددر دستور کاربشر قرارگیرد. اضافه جمعیت ورشدسریع آن دربیشترتنگناهای کنونی انسانی،ازجمله تحلیل منابع تجدیدنشدنی،تخریب محیط زیست وافزایش تنش های بین المللی دخالت دارد. - ویکس، - 102 : 1385 باتوجه به رشدسریع جمعیت ووابستگی روزافزون انسان به منابع انرژی، ادامه روند افزایش مصرف این منابع،درآینده ای نه چندان دورمارا بابحران شدیدروبروخواهدساخت.
استفاده نادرست ازوسائل مصرف کننده انرژی دلیل اصلی اتلاف انرژی درکشورماست.بررسی روند مصرف منابع درایران نشان می دهدکه وضعیت کنونی مصرف منابع درایران پایدار نیست واین روند نمی تواند درآینده ادامه یابد.مصرف خیلی ازمنابع،مانندانرژی وآب بالاست.عواملی که برمصرف منابع تاثیرمی گذارند،شامل اندازه جمعیت،شیوه مصرف منابع وتکنولوژی هستند.بنابراین می توان انتظارداشت که با افزایش جمعیت مصرف منابع نیزافزایش یافته وکمبودمنابع تشدیدگردد.برای مقابله بامساله کمبودمنابع راههای مختلفی وجودداردکه ازآن جمله می توان به کنترل رشدجمعیت،تغییرسلیقه وشیوه مصرف،استفاده ازتکنولوژی مناسب،صرفه جویی درمصرف وخلق وتولید منابع جدید اشاره کرد.
مقدمه :
در واقع در جهان امروز ، رشد شتابان جمعیت مایه اصلی نگرانی بشر در آینده را تشکیل می دهد. رشد شتابان جمعیت و افزایش بهره برداری از منابع محدود کره زمین روز به روز عدم تعادل بیش تری را بین این دو مقوله مهم ایجاد می کند.از سویی بیشترین سهم این رشد جمعیت در کشورهای در حال توسعه اتفاق افتاده و خواهد افتاد.اهمیت مطالعه درخصوص جمعیت وکمبود منابع را دوچندان می کند.
انسان برای رفع نیازهای خود از منابع طبیعی استفاده می کند رشد فزاینده جمعیت باعث مصرف منابع گردیده و با توجه به این که منابع محدود هستند این امر موجب کمبود و نابودی منابع می شود و پرسشها را برمی انگیزد : اینکه کمبود منابع چه اثراتی برجامعه وفردخواهدگذاشت؟آیاراههای برای کاهش مصرف ویاخلق منابع جدید وجوددارد؟ پرسشهای این چنین مارا برمی انگیزد که برای یافتن پاسخ دست مطالعاتی جامعه شناختی بزنیم .
دیدگاههای مختلف در خصوص جمعیت و رشد آن و نحوه تطابق جمعیت با منابع وجود دارد از جمله دیدگاههای که مخالف افزایش جمعیت هستند مانند صاحبنظران نئومالتوسی که معتقدند کمبود منابع باعث گسترش فقر و نابسامانی اجتماعی خواهد شد ولی گروهی هم دیدگاهی مثبت به این امر دارند و معتقدند که در صورت وجود نهادهای مناسب ، افراد می توانند منابع جایگزین را ابداع کنند و گروهی هم که موافق حد تناسب از جمعیت می باشند. از سویی ما همگام با نئو مالتوسی ها شاهد نابودی برخی منابع هستیم - دریاچه ارومیه - و از سوی هم شواهدی از ابداع برخی منابع گفته های اقتصاددانان نئو کلاسیک را تایید می کند .اما ابداع منابع جدیدخود نیازمند شرایط اجتماعی خاص می باشد که درصورت نبود چنین شرایط کمبود منابع و تبعات ناشی از آن ، یعنی کاهش سطح زندگی و افزایش فقر و... خواهد شد.
کمبود منابع در ایران به ویژه در زمینه بنزین ، آب، جنگل و زمین های کشاورزی... توجه خیلی از اندیشمندان را در رشته های مختلف به خود جلب کرده و رشد شتابان این تخریب چون دریاچه اورمیه باتلاق گاو خونی زاینده رود.... شاید زنگ خطری است جدی که به فکر راه چاره در این زمینه باشیم . در این مقاله ابتدا دیدگاههای نظری درخصوص رشد جمعیت وکمبود منابع ارائه می شود . از مهم ترین مسائل دراین مورد شرایط اجتماعی است که برخلاقیت وتولیدمنابع جدید تاثیر می گذارد . بررسی رشد جمعیت ومصرف منابع درایران مورد بررسی قرارخواهد گرفت و در آخر به نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات پرداخته خواهد شد.
دیدگاههای نظری :
ازگذشتههای بسیاردور،جمعیت وتعداد مطلوب آن در یک اجتماع مورد بحث وتوجه قرار داشته است.لذا لازم است که ابتدا نگاهی به نظریهها وعقایدجمعیت بیندازیم وآنگاه دریابیم که ضرورت بحث حدّ متناسب جمعیت چگونه موردتوجه واقع شده است. بهطورکلی میتوان مجموع عقایدی راکه قرنها درباره جمعیت وتاثیرآن دراوضاع اقتصادی واجتماعی عنوان شده است راچنین خلاصه کرد: طرفداران افزایش جمعیت ،مخالفین افزایش جمعیت،طرفداران ثبات جمعیتطرفداران، حدّ متناسب جمعیت - بهنام، - 4 :1346 طرفداران افزایش جمعیت 2 افرادی که این گرایش را دارند به ناتالیستها یا حامیان افزایش جمعیت مشهورند و سیاستی که موافق با این گرایش است سیاست ناتالیستی نام دارد.
ناتالیسم در حقیقت یک نظریه محسوب نمیشود بلکه یک گرایش است. بهعقیده دارندگان این گرایش، افزایش سریع جمعیت نهتنها مشکلات اقتصادی و گرفتاریهای اجتماعی بهوجود نمیآورد بلکه ازدیاد جمعیت در نیرومندی قدرت نظامی و اقتصادی کشورها نقش مهمی را ایفاء مینماید. - کلانتری، - 97: 1375 طرفداران افزایش جمعیت در چند دسته جای میگیرند:
اول: پیروان و مبلغان مذاهب مختلف: این دسته بنا به تعالیم ارائه شده، ازدواج، تشکیل خانواده و تولید نسل را مقدس میشمارند.لذا اساساً در تعالیم مذاهب آسمانی قتل نفس یا مشارکت در آن گناهی نابخشودنی محسوب میشود. بر همین پایه جلوگیری از تولید نسل و افزایش جمعیت نیز چندان مورد استقبال قرار نمیگیرد. - تمنا، - 217 : 1380
دوم:فرمانروایان وقدرتطلبان:این دسته برای تحقق اهداف خودبه سربازان ونیروهای نظامی نیازداشتند. - بوتول، - 51-52 :1370 سوم:برخی ازاقتصاددانان:برخی ازاقتصاددانان افزایش وتراکم جمعیت راعلت اساسی تکامل تکنیکهای تولیدی و درنتیجه رشدوپیشرفت اقتصادی میدانند. "فرانسوا پرو"، اقتصاددان معاصر فرانسوی نیز زمانی که ازعوامل محرک توسعه اقتصادی سخن میگوید ازچهار عامل قوه محرک جمعیت، دینامیسم استفاده ازاختراعات وروشهای تازه،دینامیسم تسلط اقتصادی ودینامیسم گروههای اجتماعی نام میبرد.
اما بهنظر او همواره فشارجمعیت محرک اصلی کاروتولید بهشمار میرود.زیراتا هنگامی که جمعیت حالت سکونی خودراحفظ کرده اشخاص به سطح زندگی موجود رضایت میدهند،رقابت اقتصادی وجودنداردوموسسات تولیدی احتیاجات جمعیت رابهراحتی تامین میکنند.درحالی که افزایش جمعیت،جوامع رامجبوربه توسعه وترقی اقتصادی میکند. - بهنام، - 10:1346 از سوی دیگر،مارکسیستها نیزجزء مدافعان افزایش جمعیت بهشمارمیآیند.»
در نظریه مارکس،هرنوع کنترل جمعیت،اقدام تبهکاری محسوب میشد که هدف ازآن تحمیق تودهها در جهت تحکیم حکومتهای استعماری بوده است.آنچنان که حتی تا اوایل دهه 1950،مائو - - 1976-1893:MaoZedong،رهبرچین درسخنرانیهای خودمیگفت:بزرگترین سرمایه چین وجود هشتصدمیلیون چینی است. - « زنجانی، - 15 :1371 همچنین ازنظر"مرکانتلیستها"رشد جمعیت دارای فوایدی است وبایدموردتشویق دولت قرارگیرد.باید گفت که این مولفان،بیشتر به قدرت دولت می اندیشندتا رفاه مادی.بنابراین بایدبه جستجوی هرچیزی که این قدرت راافزایش دهد،پرداخت.
- معزی، - 1371:114 مخالفان افزایش جمعیت3 در مقابل طرفداران افزایش جمعیت، دانشمندان دیگری افکار خود را متوجه مشخص کردن روابط میان جمعیت و مواد غذایی کردند و مشهورترین فرد میان آنان مالتوسThomas Robert Malthus: - 4 1834-1766 - ، بود که مطالعاتش منتهی به ارائه "اصول جمعیت" گردید که در حقیقت اولین مبانی یک سیاست جمعیتی بود. - معزی، - 114 : 1371 این گروه که با افزایش جمعیت مخالف هستند به آنتیناتالیستها معروفند.مکتب مخالفان افزایش جمعیت را مالتوسیانیسم5 - Malthusianism - نیز مینامند. - کلانتری ، - 98: 1375
مالتوس اصل جمعیت را قانون کلی میداند که حاکم بر افزایش جمعیت است.این قانون عبارت است از شکافی که بین گرایش طبیعی نوع بشر یعنی "قانون جمعیت"و گرایش طبیعی تولیدات کشاورزی یعنی "قانون معیشت"وجود دارد.براساس "قانون جمعیت"، جمعیت در طول هر 25سال و با تصاعد هندسی همانند:1، 2 ، 4، 8، 16 و...به میزان ثابتی رشد میکند،درصورتی که بنابر "قانون معیشت"، تولیدات کشاورزی و مواد غذایی براساس تصاعد حسابی مانند 1، 2، 3، 4، 5، و...افزایش مییابد.
بنابراین مالتوس چنین نتیجه میگیرد که نسبت جمعیت به مواد غذایی بعد از گذشت دو قرن به 256در برابر 9بالغ میگردد.برای اجتناب از بدبختی و فلاکت - تنگدستی، بیماریهای همهگیر، قحطی و... - که ازاصل جمعیت ناشی شده و گریبانگیر فقرا میشود، مالتوس تحدید ارادی زاد و ولدها را با روشهای اخلاقی از قبیل ازدواج دیررس و پرهیزگاری جنسی تا قبل از ازدواج بهویژه برای فقرا پیشنهاد مینماید. - کلانتری، - 99: 1375
تحدید موالید بههر طریقی که امکان داشته باشد،درعصرما به نومالتوسی یا نئومالتوسیانیسم معروف گشته است. بنیانگذار این مکتب یکی از شاگردان مالتوس بهنام فرانسیس پلاس:Francis - 6 - 1845-1771Place، میباشد که با انتشار کتابی در سال 1822 ضمن توضیح و تفسیر نظرات استاد خودموجبات رواج نقطهنظرهای مربوط به کنترل زاد وولددر انگلستان آنروز را فراهم ساخت. بهطور کلّی کشورهای پروتستان نشین اروپایی بین دو جنگ جهانی از تحدید موالید و روشهای جلوگیری از بارداری استقبال کرده در صورتی که کشورهای کاتولیکنشین با این روشها موافقت چندانی نداشتند. - Francis Place ، - 100 : 1845
طرفداران ثبات جمعیت 7
این عده باتغییر جمعیت چه درجهت منفی وچه درجهت مثبت مخالفت میورزند.اینان درنظرات جمعیتی خودروش اعتدال را پیش گرفته وتغییر شمارجمعیت راسبب ازهم پاشیدگی نظام اجتماعی میدانند. این سخن ازاستوارت میل- 1806John Stuart Mill: - 8 - 1873، اقتصاددان انگلیسی طرفدار جمعیت ثابت است که میگوید:»اگر قرار بر این باشد که زمین ما لطف و زیبایی خود را فقط بهخاطر افزایش ثروتها و غذا دادن به تازهواردینی که نه خوشبختتر و نه بدبختتر از پدران خود خواهند بود از دست بدهد، صادقانه آرزو میکنم که اخلاف ما تا آنجا که ممکن است در ثبات جمعیت کشور خود بکوشند.« پیروان جمعیت ثابت، هر نوع افزایش جمعیت را غیر منطقی دانسته و معتقدند که باید از منابع و امکانات موجود بهنحو احسن برای بهتر ساختن زندگی افراد موجود جامعه بهرهبرداری نمود.
طرفداران حدّ متناسب جمعیت9
اندیشه حدّمطلوب جمعیت یاحدّمتناسب جمعیت ازدیربازموردتوجه اندشمندان مختلف بوده است.مثلاافلاطون BC-428Plato: - - BC348، معتقد بود که بهترین رقم برای تعداد جمعیت می تواند نیازهای جامعه را چه در زمان صلح و چه در زمان جنگ تامین کند و همچنین موجب اجرای صحیح سیستم مالیاتها و تقسیم زمین بشود. - بهنام، . - 23:1346 ارسطو - BC322BC 384Aristotle: - ،نیزمعتقد است که اگر تعدادساکنین یک شهرمحدود نشود فقروگرسنگی پدید خواهد آمد. زیرا ازدیاد زمین وکالاها بهسرعت افزایش جمعیت نیست.بهنظراوزیبایی هرچیز بسته به تعدادواندازه آن است.هرچیزکه بیش از اندازه بزرگ یا کوچک باشد اثروماهیت خودراازدست میدهد وبیهوده میگردد.
- تمنا، - 12:1380 ژان ژاک روسو - - 1778- 1712 :Jean-Jacques Rousseau، به مساله حدّ متناسب جمعیت توجه داشته است. از نظرروسو تعیین تعدادمتناسب جمعیت درشرایطی است که خودجمعیت و کاهش یا افزایش آن فینفسه نمیتواند ملاک ارزیابی ما نسبت به مطلوب بودن وضع آنان باشد.چرا که آنچه اهمیت دارد وجودشرایطی است که با تعداد معینی ازجمعیت درارتباط است.بر همین اساس روسو راطرفدارحدّ متناسب جمعیت می دانند .نظریه حدّ متناسب جمعیت از قرن نوزدهم به این سو مورد توجه اقتصادانان و جمعیتشناسان واقع شود.
مفهوم جمعیت متناسب :
جمعیت متناسب، جمعیتی است که به بهترین وجه،رسیدن به هدف یا هدفهای خاصی راممکن میسازد.این هدفهابرای هر جامعهای یکسان نیستندهرچند که آرمان همه مردم جهان "خوشبختی" است. این هدفها را به این ترتیب میتوان طبقهبندی کرد: رفاه و بهزیستی انسانها ،ازیاد ثروت جامعه، اشتغال همه افرادی که در سن کار هستند، قدرت، طول عمر و سلامتی بیشتر،تعادل خانوادگی .پس بهطور کلّی باید تناسبی میان جمعیت و اقتصاد یک جامعه برقرار شود که از همه منابع موجود به بهترین وجه استفاده بهعمل آید تا بالاترین نتیجه حاصل گردد.
- تمنا، - 30:1380 از نظر جمعیتشناسان جمعیت متناسب عبارت است از ایجاد بهترین تعادل ممکن بین منابع و تعداد جمعیت.اما با توجه به اینکه امکانات طبیعی و اقتصادی کشورها متفاوت میباشد بنابراین حدّ متناسب جمعیت از کشوری به کشور دیگر یکنواخت نخواهد بود. بهطور کلّی میتوان گفت که حدّ مطلوب جمعیت برای کشوری مشخص عبارت از شمار مردمی است که با در نظر گرفتن امکانات طبیعی، مادّی، و فرهنگی آن کشور بتوانند در یک شرایط انسانی و قابلپسند زندگی کنند. - کلانتری، - 101: 1375 بنابه گفته شومپیتر - - 1950-1883:Joseph Schumpeter،جمعیت یک کشورراهنگامی میتوان اضافی وبیش حدّاز متناسب بهشمار آورد که یکی ازحالات زیروجود داشته باشد:
الف - با جمعیت کمتر تولید بیشتری امکانپذیر باشد.
ب - تغذیه جمعیت بدون توسل به وارد کردن مواد غذایی از خارج میسر نگردد.
ج - جمعیت بهقدری زیاد باشد که کاهش آن تاثیر نامطلوبی بر کل تولید جامعه نگذارد.
د - از منابع غیر قابلتدارک و جبرانناپذیر بیرویه و غیرمعقول بهرهبرداری شود. - کتابی، - 182:1370
آلفردسووی - 1990-1898:Alfred Sauvy - ،که خودواضع نظریه جمعیت متناسب است مینویسد:» مفهوم میزان جمعیت متناسب هرچندمبهم است اما بهطور قطعی به این مساله که آیا افزایش جمعیت باعث فقرویا ثروت میشودپاسخ میگوید وآن را اگر بالاترازحدّی باشدموجب رونقذواگرپایینترازآن باشدسبب تنگدستی میشمارد.البته چون هدف معلوم باشد - بیشترهدف اقتصادی موردنظراست - بهنظرمیرسدکه پیروان مکاتب مختلف درمفهوم جمعیت متناسب توافق دارند. - «
