بخشی از مقاله
چکیده
سلمان هراتی - 1338B1365 - شاعر مازندرانی دهه شصت و از شاعران شعر جنگ محسوب میشود. شعر او بیانگر عشق و دلدادگی او به خدا، وطن و طبیعت است نیز دوره زندگی سلمان مصادف با دو فضای متفاوت از هم یعنی شهادت و ایثار گروهی از یک طرف خوداندیشی و عافیتطلبی و یا زیادهخواهی گروهی از طرفی دیگر است واین فضا سلمان را سخت تحت تاثیر قرار میدهد و او همواره شعر خود را با عاطفه غلیظی از وطندوستی، استکبارگریزی، ساده زیستی، حسرت بر خوبان و بیزاری از بدان آمیخته است. نیز شعر او آیینه پاکی و خلوص طبیعت و زلالیت و شکوه خدا است از این رهگذر نشانههای رمانتیسم در سه دفتر شعری از آسمان سبز، دری به خانه خورشید، از این ستاره تا آن ستاره مورد بررسی قرار گرفت.
در این راستا، ابتدا درباره جریان رمانتیسم و خاستگاه اولیه و علل ظهور و نشانههای آن مطالبی عنوان شد سپس به بررسی ورود رمانتیسم در ایران و آثار شاعران پرداخته شد و از این رهگذر شعر سلمان مورد تحلیل قرار گرفت و با ذکر شواهدی آشکار گردید که جلوههای رمانتیسم فردی و اجتماعی با سه رنگ ناسیونالیستی و شهودی و طبیعتگرا در این سه مجموعه شعری سلمان پررنگ است.
درآمد
رمانتیسم، جریان ادبی، هنری و حتی سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ای بود که حدود 200 سال پیش در اروپا بعد از دوره کلاسیسم و در پی عوامل اجتماعی و سیاسی خاصی ظهور کرد که در پی آن بی اعتنایی به اصول و قواعد و چهارچوب های خشک و محدود کننده باب شد و ادیبان و هنرمندان به سوی شعر صمیمانه و فرار از اشعار فاخر و به اصطلاح شسته رفته و خرد محورانه، گرایش پیدا کردند.
تولد این جریان ادبی سیاسی، تاثیراتی عمیق و دراز دامن بر اجتماع و در نتیجه آثار ادبی گذاشت. این جریان چون بر مبانی فطری انسان ها از جمله: آزادی، طبیعت گرایی و عاطفه محوری و ... نهاده شده بود؛ چونان سیلی غیر قابل کنترل به زودی در سایر جوامع انسانی روان شد اما در هر اقلیمی با توجه به شکل و شرایط آن جا، تغییر یافت و به اصطلاح، بومی آن منطقه گردید. لذا رمانتیسم مادر ناگزیر به شاخه هایی تقسیم شد و در پی آن نام های مختلفی هم گرفت از جمله:
رمانتیسم احساساتی، اخلاقگرا، طبیعت گرا، ناسیونالیستی تغزلی، فردی، اجتماعی -انقلابی، فلسفی، شهودی ، و ساده، سیاه و تلخ
شاعران وهنرمندان مسلما تحت تاثیر جریانهای موجود در اجتماع قرار میگیرند لذادر نقد وکنکاش آثار ادبی، یکی از رویکردهای مطالعه، بررسی اثر شاعر به لحاظ مکتبها و جریانهای ادبی است که به خصوص در دهههای اخیر و در شعر شاعران معاصر جایگاه خاصی دارد.
اشعار سلمان هراتی- این زاده طبیعت زیبای شمال- از یک طرف به لحاظ پرداختن به مفاهیمی چون عاطفه و صمیمیت و طبیعت دوستی و آزادی خواهی و شهود، نمایشگاه جلوههای رمانتیسم فردی است و از طرف دیگر به لحاظ قرار دادن شعر در فضای اجتماعی و به چالش کشاندن برخی مسائل و نیزاشعار وطن دوستانه ی او رمانتیسم اجتماعی را بر می تابد. مهم تر آنکه او شاعر دوران جنگ ایران و عراق است و طبیعتاً جنگ می تواند عامل سوق دادن شاعر به سمت و سوی برخی ویژگی های رمانتیکی باشد. با توجه به این موارد، واکاوی اشعار او به لحاظ ویژگی های رمانتیسم ی لازم می نماید.
پیشینه پژوهش:
بررسی جلوه های رمانتیسم در آثار شاعران ایران در کتاب هایی که درباره رمانتیسم بحث کرده اند مثل »مکتبهای ادبی.« سید رضا حسینی »مکتبهای ادبی« شمیسا و »آشنایی با مکتب های ادبی« منصور ثروت، »رمانتی سیسم ایرانی« بهزاد خواجات آمده است. کتاب هایی که درباره ی ادبیات معاصر نگاشته شده اند نیزلزوما به این امر پرداخته اند؛کتاب هایی چون »جریان های شعری معاصر فارسی« از حسین پور چافی، گزاره هایی در ادبیات معاصر ایران از علی تسلیمی ؛اما مهمترین کتابی که اساس کار خود را بر بررسی رمانتیسم در آثار ادبای ایران نهاد »سیر رمانتیسم در ایران« از مسعود جعفری است. جعفری شاعران رمانتیک ایران رااز عصر مشروطه تا نیما بررسی میکند. کتاب»ادوار شعر فارسی« ازشفیعی کدکنی کتابی قدیمی است که به جریان رمانتیسم می پردازد وآن را»از مسائل عمده وقابل مطالعه ادبیات عصر رضاشاهی« میداند و به خاطر تغییر ماهیت یافتن رمانتیسم در ایران در مقایسه با اروپا آن را با توسع به کار می برد.
درپایان نامه دکتری با عنوان »جلوههای رمانتیسم در شعر فارسی - 1340B1320 - « از محسن اسماعیلی - 1390 - از دانشگاه پیام نور مرکز، شعررمانتیک در محدوده 20 سال مورد بررسی قرارگرفت. آقای اسماعیلی به بررسی جنبههای طبیعت گرایانه، جامعه شناسانه، انسان گرایانه و ابعاد زیباشناسی مکتب رمانتیسم و تاثیر آن بر ادبیات فارسی این دوران تکیه کردند. پایان نامه کارشناسی ارشد »رمانتیسم در اشعار حمید مصدق« از راحیل محمدی از دانشگاه مازندران، اشعار مصدق را به لحاظ شاخصه های رمانتیسم بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که روند اشعار مصدق از رمانتیسم اجتماعی به سوی رمانتیسم فردی است. پایان نامه کارشناسی ارشد »رمانتیسم در اشعار فریدون توللی « از معصوم بهمهای از دانشگاه یاسوج - 1391 - ، ضمن بررسی شاخصههای رمانتیسم در اشعار توللی به این نتیجه رسیدند که تاثیر پذیری توللی از رمانتیسم به دلیل آشنایی او با زبان فرانسه است و نوآوری های او نسبت به دیگران بیشتر است.
علاوه بر آن مقالههایی در پایگاههای مجازی با عناوین: »روح نامرئی شعر فارسی« از حسن زندیه و. . . و » جنبش رمانتیسم و سیاست رومانتیک« از علیرضا صدر، واکاوی رمانتیسم جامعه گرا در اشعار هوشنگ ابتهاج و محمد الفیتوری از دکتر امیر حسین رسول نیا و. . . نیز در این باره می باشد. مقاله ای با عنوان»نقد، بررسی و تحلیل زندگی و شعر سلمان هراتی« از سلیمان زادعباس، ویژگی های زبانی، فکری و ادبی آثار او را مورد بررسی قرار دادند. اما مقاله ای مستقل درباره جلوه و نشانههای رمانتیسم در اشعار سلمان هراتی تا انجایی که جست جو شد مرجعی یافت نشده است.
پرسشهای پژوهش
مقاله ی حاضر می خواهد به پرسش های زیر پاسخ دهد:
- شعر سلمان هراتی به لحاظ ویژگی های رمانتیسم چگونه است؟
- در شعرسلمان هراتی چه نوع رمانتیسمی دیده می شود؟
- علت بروز جلوه های رمانتیسم در آثار او چیست ؟
حدود پژوهش:
برای انجام مقاله سه دفتر شعر سلمان هراتی با عناوین: از آسمان آبی، دری به خانه ی خورشید و از این ستاره تا آن ستاره مورد مطالعه و فیش برداری قرار گرفته است.
چهارچوب نظری پژوهش:
رمانتیسم - Romantisme -
عاطفه و احساس یکی از عناصر مهم شعر است که با سایر عناصر یعنی تخیل، موسیقی و قالب پیکره ی یک شعر یا متن ادبی را تشکیل می دهند با این مزیت که غلظت عاطفه در شعر جایگیر و ملال آور نیست و به مصداق »هر سخن کز دل بر آید، لاجرم بر دل نشیند.« کلام دلنشین تر و موثرتر نیز می شود. توجه به احساس و عاطفه در سخن هر چند تاریخی را بر نمی تابد؛ چنانکه شاعران پیرو سبک عراقی ما اشعاری با محوریت احساس و درونگرایی داشته انداما در اساس بودن احساس و عاطفه با پیش زمینه های فلسفی به دورهای خاص بر می گردد که از آن با عنوان»مکتب رمانتیسم.« یاد می شود.
رمانتیسم نام مکتبی است در اروپا که در قرن 18 و نیمه اول قرن 19 به دنبال مکتب کلاسیسم و در مقابل آن به وجود آمد و بر خلاف مکتب کلاسیسم که محدود به زمان خود شد، رمانتیسم به معنای خاص خود در کشورهای مختلف فراگیر شد و تاکنون نیز در آثار شاعران و هنرمندان بسیاری ظهور و بروز دارد. » در تاریخ ادب غرب، شاید هیچ کدام از مکاتب ادبی به اندازه مکتب رمانتیسم همه جا گیر و گسترده نبوده باشد ... رمانتیسم تنها مکتبی ادبی نیست بلکه خیزشی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نیز محسوب میشود..
این جریان ادبی ابتدا در انگلستان با ویلیام بلیک W. Blake، وردزورث Words worth، کالریج Coleridge و در آلمان با گوته Goete، شیلر Shiller، هولدرلین Holderlin و سپس در قرن نوزدهم در فرانسه با ویکتور هوگو، شاتوبریان، لامارتین ظاهر می شود
ثروت دو عامل مهم و کلی را در پیدایش این مکتب عنوان می کند:
الف: عامل اجتماعی - انقلاب صنعتی و انقلاب کبیر فرانسه که فرهنگی جدید زایید که نویسنده خاص خود را می طلبید.
ب: دنیای شرق: آشنایی با شرق که در این ایام از جهات علم و هنر و زندگی و مظاهر مادی آن از غرب بسی پیشرفته تر بود.
آنچه را که ثروت در خصوص عامل دوم یعنی »دنیای شرق« بیان میکند، مراد رمانتیسم غیر نظری است که غلظت آن در شرق بیشتر و پیشتر از غرب بود و گرنه خاستگاه رمانتیسم نظری غرب میباشد.
رمانتیسم ماهیتی اعتراضی و انتقادی و یا انتقامی داشت به این معنی که »رمانتیسم خاصه از اوایل قرن نوزدهم اعتراضی بود که هنرمند به ماشینی کردن زندگی و تخریب ارزشهای بشری و شئون انسانی که نتیجه ی مستقیم سیستم اقتصادی افسار گسیخته ی آن زمان بود میکرد . رمانتیسم فریاد اعتراض آمیز هنرمند علیه بندگی انسان آزاد، علیه تبدیل شهرها به اردوگاه های فقر زده اسیران کارخانهها و علیه رقابت آزاد بود. به عبارت بهتر آن خوش بینی که تئورسینهای جامعه اقتصاد آزاد وعده داده بودند و امید میدادند که پس از این فقر از بین رفته و همه در رفاه خواهند زیست، وقتی نتیجه معکوس داد، رمانتیسم انعکاس شکست آنان بود
بنابراین انقلاب صنعتی که محصول بها دادن به عقل و علوم پایه بود، آن آبی را که تشنگان می نمود، در حد یک سراب باقی گذاشت. رمانتیسم برای تبیین ناتوانی زندگی صنعتی و ماشینی در خوشبختی بشر سر بر آورد بنابراین »رمانتیسم با پدیدهای به مبارزه برخاست که خود مولود آن ها بود.
انقلاب صنعتی باعث زایش رمانتیسم شد اما بعدها رمانتیسم علیه مادر خود یعنی انقلاب صنعتی قیام کرد.
علاوه بر آن در قرن هفدهم که دوره حاکمیت ادبیات کلاسیسم بود، عقلگرایی افراطی و نگاه ریاضی وار به طبیعت حکومت داشت. و علوم پایه و فیزیکی که مربوط به تعقل بود، ارزش فراوانی داشتند قدرت در دست اشراف بود؛ اشرافی که با مردم و ایمان بیگانه بودند »عقل باوران سده هیجدهم بر روح اندیشه برابری و هم سانی انسانها و اصول اخلاقی و فرهنگی و سیاسی جهان شمول بودند. به این معنی که خواهان وضع اصولی مشترک برای تجویز به همگان بودند و از این راه ارزشی برای فردیت و قومیت قائل نمی شدند و این به معنای حذف فرهنگها و قومیتها بود. انقلاب صنعتی اروپا که در سایه توجه به عقل و علوم پایه ایجاد شده بود، موجبات روی آوردن نیروی کار از روستاها به شهرهای بزرگ و کوچک شد. دل بریدن از روستا و طبیعت
æ فاصله گرفتن از قوم و خویش و حتی خانواده از یکدیگر یک نوع دلزدگی و دلتنگی را نسبت به صنعت در بین مردم ایجاد کرد. گذشته از آن »مهاجرت هایی که روی داد، ذوق و اندیشههای مختلف را در هم آمیخت.
رشد صنعتی به همراه سایر جلوههای شهری به معنای عبور اروپا از سنت به مدرنیته بود در این اوضاع وانفسا نگرشی علیه کارایی عقل ظهور کرد و بشری که خود را در پرتگاه سقوط میدید، چارهای اندیشید و آن روی آوردن به احساس و عاطفه و ایمان، طبیعت و آزادی و شهود و فطرت و فلسفه ی سفر بود. برجستهترین ویژگی این جنبش، اصالت دادن به احساس و عشق و عاطفه و شهود و فردیت در مقابل عقل و محصولات آن بود. آنها متقاضی انسانی طبیعی آنگونه که آفریده شده بود، بودند چون معتقد بودند انسان، معصوم آفریده شده و آنچه که باعث گرفتاری و بند او می شود نهادهای اجتماعی است که نتیجه تعقل و تثبیت عده ای از آدمیان و تجویز آن بر سایر آدمیان می باشد. روسو مسئله معصومیت انسان و نقش زیان آور نهادهای غیر دموکراتیک را بیان میکند و میگوید: »انسان طبیعی که در وضع بدوی میزیست نه درنده خو بود نه منفعت طلب نه عاقل نه حسابگر بلکه موجودی بود بس ساده و بی آلایش که تنها غرایز بقا و ترحم بر او حکومت می کردند.
پس رمانتیسم باید کاری کند که بهشت گمشده ی آدمیان معصوم دوباره کشف و خلق شود. در پرتو ظهور رمانتیسم، شاعران از طبقات مختلف مردم برخاستند و قلمرو آثار ادبی گسترش یافت
نظرات فراوانی طرح شد عقل و خرد و قاعده و امر و نهی از اصالت ساقط می شد. نظام سرمایه داری، سلطنت گرایان و خرد محوران پس افتادند »از نگاه »برکسن« تنها وسیله ی شناخت، شهود است که نیرویی شبیه به غریزه است. از نگاه »ژرژسورل«علم صرفاً به جهان مصنوع تعلق دارد نه به جهان طبیعی.
