بخشی از مقاله
چکیده:
رنگ در قالی یکی از عناصر اصلی کیفیت است. در واقع این عامل، مکمل عناصر کیفی دیگر بوده و چنان نقشی در قالی دارد که سایر عوامل کیفیت از قبیل مواد اولیه، بافت و طرح در زیر پوشش این عامل خودنمایی میکنند. به عبارتی میتوان گفت قبل از بررسی کیفیت بافت، طرح و سایر موارد، رنگ قالی اولین موردی است که نظر مخاطب را به خود جلب میکند. رنگ در قالی ایران تا آن اندازه با اهمیت است که در برخی موارد میتواند معیاری برای شناسایی محل تولید آنها به شمار آید. وجود اساتید و طراحان چیرهدست در دهههای اخیر در تبریز موجب تحول بزرگی در رنگ فرش در این منطقه شده است. به طوری که در اکثر قالیهای این منطقه بیش از 50 رنگ مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. در این پژوهش رنگ به عنوان یکی از مولفههای مهم در قالی، در منطقه تبریز مورد بررسی قرار میگیرد و به بررسی انواع رنگبندی در این منطقه، در دهههای اخیر میپردازیم.
واژگان کلیدی: هنر ایران، قالی تبریز، رنگ
مقدمه:
مطالعه ابعاد هنری فرش دستبافت ایران اغلب، حول محور طرح و نقش زیبای آن صورت میگیرد. مطالعه نحوه کاربرد رنگ در قالی میتواند دریچهای در نگرش طراحان و نحوه اندیشیدن آنها به رنگ در قالی بگشاید. در تحلیل قالی در کنار جنبه کاربردی رنگ، بعد زیبایی-شناختی آن نیز مورد نظر میباشد. در قالی اقلیم بافت و تأثیرات جغرافیایی هر منطقه دو عامل طرح و رنگ را مورد توجه قرار داده است. رنگ قالی به عنوان عاملی مهم و تأثیرگذار در شناساندن هویت آن است. مرغوبترین قالیها اگر با اتکا به طرحهای خطی و به صورت سیاه و سفید طراحی شوند، به خطوط نازک و ظریف در درون پهنهای سفید رنگ بدل میشوند. در حقیقت رنگآمیزی درون این پهنههای خطی است که بخش اصلی نمود قالی را تشکیل میدهد. فرش تبریز بخش اصلی شهرت خود را مدیون طرح و رنگ آن است. تولیدکنندگان فرش تبریز در پی توجه به سلیقه مصرفکنندگان خارجی همواره گونههای جدیدی از طرح و رنگ را در محصولهای خود به نمایش می گذارند.
رنگ در قالی:
صورتی کنار رنگ دیگری قرار گرفته که ضمن نشان دادن ارزش و جایگاه رنگی خود، خصوصیات و ارزشهای رنگی دیگر فضاها را نیز منعکس میسازد. در این هماهنگی رنگی، ارتباط رنگها با یکدیگر، ساختار منسجم و شاکله مستحکم محدودههای رنگی را بیان میدارد. بدیهی است تأثیر چنین کاربردی، زیباییهای رنگی را مشخص می-سازد - دریائی،1386، . - 163
رنگ در فرش دارای اهمیت خاص است به همانگونه که در یک تابلو نقاشی. دیدار رنگها و تلفیق و هم آهنگی یا تضاد بین آنها است که این پدیده هنری و صنعتی را زیبایی میبخشد، روح میدمد و آن را در بین سایر دستبافتهای انسان ممتاز میسازد. رنگآمیزی است که هر بار به نقشها تازگی و طراوت میبخشد. رنگ به فرش آنچنان ویژگی میدهد و بدان گونه در ساختار آن نقش تعیین کننده ایفا مینمایدکه فرشهای نواحی مختلف ایران را از طریق مشاهده رنگهای آنها می-توان شناخت. مردم هر منطقه در رنگآمیزی سلیقه ویژه دارند و از رنگهای مخصوص و در نقاط مختلف فرش استفاده مینمایند - دانشگر، 1376، . - 253
مسأله رنگ و طرح دو کیفیت جدایی ناپذیر در قالی میباشند؛ پس از شکل، بارزترین مشخصه هر شی رنگ آن است که در اولین نظر مورد توجه بیننده قرار میگیرد. رنگ در قالی از عوامل تعیین کننده و اساسی میباشد که میتواند ارزش فرش را افزایش یا کاهش دهد. همان طور که در یک تابلو نقاشی، ارتباط بین رنگها و تلفیق و هماهنگی و حتی تضاد بین آنها، به این اثر هنری زیبایی و جذابیت میبخشد، در قالی نیز رنگ است که به آن روح و جان میبخشد و آنرا بین سایر صنایعدستی ممتاز و با ارزش نموده است. رنگ قالی ایران تا آن اندازه با اهمیت است که در بعضی موارد معیاری برای شناسایی محل تولید آنها به حساب میآید. هر منطقه دارای سلایق متنوعی در زمینه رنگآمیزی قالی هستند و هر منطقه رنگهای رایج و مخصوص به خود را نیز دارد.
کاربرد رنگ در قالی مانند سایر هنرهای ایرانی از فامهای خاص رنگی با شدت رنگی متناسبی تبعیت میکند. البته همه طیفهای رنگی در قالی استفاده میشود و محدودیت در این مورد وجود ندارد، لیکن رنگ-های تند و با شدتزیاد معمولاً در قالی ایران کمتر دیده میشود. از طرف دیگر به طور معمول طیفهای رنگی مورد استفاده با موضوع و مفهوم طرح و نقش ارتباط و انطباق دارند و رنگها با هماهنگی در کنار هم قرار میگیرند - تدین، حسینی واجاری، 1392، . - 52 همیشه در بهترین نمونههای فرش، استفاده از رنگها در شکل کلی، وحدت و هماهنگی عناصر رنگی را با خود همراه دارد. هر رنگی به استفاده از رنگهای مختلف در طراحی و نقاشی ایرانی تا حدود زیادی محدود است و هر رنگی را نمیتوان در نقاشی ایرانی استفاده کرد. بدین ترتیب طی سالها استفاده از رنگها، مقرراتی به وجود آمده است که اوج آن را میتوان در روی رنگهای به کار رفته در فرش مشاهده کرد. به طور مثال استفاده از رنگهای تند و خالص در هنر ایرانی رایج نیست؛ رنگها عموماً ناخالص هستند که به آنها رنگهای پخته می گویند.
رنگبندی فرشهای ایران حتی اگر دارای تیرگی باشد، مانند فرشهای سرمهای و یا قرمز، دارای نرمش و لطافتی است که در بیننده ایجاد آرامش میکنند. یکی از دلایل این امر - ایجاد آرامش - را میتوان استفاده نکردن از رنگهای تند و خالص نظیر نارنجی، زرد و یا رنگ-های ترکیبی نظیر بنفش، صورتی و یا سبز دانست، قرار دادن رنگهای تیره چنانچه در زمینه یا در حاشیه باشد، به وسیله گلها و یا نقوشی با رنگهای آرام و شاد تعدیل میشوند و اصولاً رنگهای تیره کنار یکدیگر قرا نگرفته و هر رنگ به وسیله نقطهچین رنگ روشن از رنگ دیگر جدا میشود. چنانچه متن فرش تیره باشد، به طور معمول حاشیه آن رنگ روشن دارد و بر عکس، اگر در حاشیه فرش رنگ تیره به کار رفته باشد، در متن از رنگهای روشن استفاده میشود - صور اسرافیل، نقاط ایران تا حدود زیادی مرهون بازرگانان و تجار و قالیبافان آذربایجان و به ویژه تبریزی است - ژوله،1381،. - 159 تبریز یکی از قطبهای بافندگی بسیار با اهمیت ایران در زمینه قالی-بافی است. قالیهای آن، چه آنهایی که زینتبخش موزههای معتبر جهان هستند و یا در مجموعه کلکسیونرها مشتاق جای گرفتهاند، و یا آنهایی که در مقیاس زیاد و در کیفیت تجارتی سر از بازارها و چهار سوقها در میآورند، همواره مورد پسند مشتری است - نصیری، 1389، . - 115
رنگ در قالی تبریز:
در حال حاضر تبریز به عنوان کانون عمده عرضه قالیهای به اصطلاح شهری باف آذربایجان شناخته میشود و کانون بزرگ تولیدکنندگان نامور و صاحب نامی گردیده که فرش آذربایجان به آنان میبالد. از لحاظ طرح و رنگ فرشهای تبریز و سایر مراکزی که از آن پیروی می-نمایند به گونهای است که میتوان از هر طرح فرش زیبای ایران اثری در آن یافت. شاید شادابی و طراوت رنگ در قالی شهری باف آذربایجان بیش از هر چیز دیگر توجه خریداران فرش را به خود معطوف دارد. این ویژگی در قالیهای دو دهه اخیر این مناطق بیش از گذشته رخ می-نمایاند - ژوله،1381، . - 160 اغلب قالیهای ایران دارای رنگهای بخصوص هستند که بیشترشان در محل بافت متداول است و با توجه به رنگها میتوان محل بافت را تا حدودی تشخیص داد مثلاً قرمز دوغی در اراک، لاکی در مشهد و بیرجند و نخودی در کرمان، قرمز روناسی در همدان و سرابند و هریس
قالی تبریز:
منطقه آذربایجان به دلیل وسعت مراتع، زمینهای کشاورزی، آب و هوای مناسب و طبیعتی کوهستانی همواره در تولید قالی از موقعیتی ممتاز بهرهمند بوده است. شهر تبریز در میان کلیه مراکز قالیبافی این خطه، دارای مقام و اعتبار به سزایی است. بخصوص در زمان صفویان با ایجاد کارگاههای بزرگ قالیبافی، بافندگان طراز اول در این شهر گرد آمدند و به بافت فرشهای بسیار نفیسی پرداختند که امروزه بسیاری از آنها زینت بخش موزههای بزرگ جهان است. تبریز همواره در اعتلا و گسترش جهانی نام فرش ایران نقش مهمی را ایفا کرد و رونق و احیای هنر قالیبافی ایران در اواخر دوره قاجار و اوایل سلطنت پهلوی و راهیابی فرش ایران به بازارهای جهان و گسترش این حرفه در سایر
