بخشی از مقاله
چکیده :
دوره صفوي به عنوان یکی از دوره هاي اوج و شکفتگی فرش ایران است. در این دوره، هنر قالی بافی از لحاظ تکنیک و تزئین غنایی بیش از پیش یافت که این امر باعث رونق این هنر گردید. شاهان صفوي به عنوان حامیان اصلی این هنر سعی در رشد و شکوفایی هر چه بیشتر آن داشته اند. در این دوره هنر و مذهب هماهنگ و هم پایه، هر دو به سمت تعالی در حرکت بودند؛ هنر قالی بافی این دوران، نشأت گرفته از باورهایی است که ریشه در اعتقادات ملی و مذهبی مردم دارد. قالی بافی از جمله هنرهایی است که رشد خود را تحت تأثیر مبانی فکري اسلامی به تکامل رسانده است. این هنر از برجسته ترین نمادهاي ملی، تاریخی و شاخص هویت ایرانی در طرح و نقش خود بهره جست. مذهب به عنوان یکی از مولفه هاي مهم در تولید آثار هنري در دوره صفوي به شمار می آید. در این پژوهش ضمن اشاره به اوضاع مذهبی در دوره صفوي به تأثیر این مولفه در قالی هاي این دوره می پردازیم. در این راستا به معرفی 5 نمونه از دسته مهمی از قالی هاي دوره صفوي با عنوان محرابی می پردازیم که به عنوان محصولی مذهبی داراي کاربردي مذهبی است. هدف از این پژوهش بررسی مضامین در قالی هاي محرابی در دوره صفوي است.
مقدمه:
با روي کار آمدن حکومت صفوي، دوره جدیدي در فرهنگ و هنر ایران آغاز شد و ایران بعد از چند قرن داراي حکومتی مرکزي و قدرتمند شد. در طول حکومت صفویان، رفاه و آسایشی که در سراسر کشور به وجود آمد، استقلال سیاسی و مذهبی و تقویت تفکرات ملیگرایی در ایران به وجود آمد. قالیبافی از جمله هنرهایی است که تحتتأثیر تفکر اسلامی پیشرفتهاي چشمگیري پیدا کرد. قالیبافی از برجستهترین نمادهاي ملی، تاریخی است که نشاندهنده هویت ایرانی محسوب میشود. مذهب در دوران صفوي نقش مهمی در روند مطالعه فرهنگ و هنر داشته است. دوران حکومت صفویه را باید عصر تلفیق هنر و عناصر مذهبی دانست. علاوه بر آن، نمادها و شعائر ملیتی و ملیگرایانه نیز، با حمایت حاکمان صفویه، بار دیگر در ایران رو به رشد و تعالی نهاد. قالیهاي دوره صفویه منابع مهمی براي مطالعه فرهنگ و هنر ایران به شمار میآیند و یکی از مهمترین بسترهاي بروز باورهاي هنرمندان ایرانی است.
هنر قالیبافی در دوره صفویان:
فرش به عنوان یکی از هنرهاي کهن و بومی این سرزمین در دوره اسلامی و خصوصاً عصر صفویه، به جایگاه مهمی دست می باید. دوره صفویه به عنوان عصر طلایی و اوج فرش ایران محسوب می شود؛ در نتیجه فراهم شدن عوامل بسیاري همچون حمایت دربار، نفوذ طراحان دربار در تمام سطوح خلق آثار هنري، دسترسی فراوان به مواد اولیه، پیشرفت صنعت رنگرزي و پذیرش فرش به عنوان کالاي تجاري، به ویژه در بازارهاي خارجی، فرشبافی به بالاترین درجه شکوه و عظمت رسید - واکر، 1384، . - 75 فرش ایران در دوره صفوي در کارگاههاي دولتی و زیرنظر با استعدادترین هنرمندان، به لحاظ ظرافت طرح، غناي رنگ و دقت در بافت به نقطه اوج در این هنر دست یافته اند - کونل، 191،. - 1355 ظهور کارگاههاي مستقل فرشبافی در پایتخت صفویان در اصفهان، از زمان شاهعباس، تحول بزرگی در این هنر به وجود آمد و فرشبافی از یک صنعت روستایی به فعالیتی شهري در سطح کشور پیشرفت کرد - سیوري، 1372، . - 132 فرش هاي صفوي به دلیل حمایت دربار از جنس، طرح و نقش، رنگ، بافت و ابعاد با شکوه و ارزشمند است. ساختار کلی طرح در فرش هاي این دوره به چند دسته قابل تقسیم است: لچک ترنج و ترنج دار، افشان، قابی، بندي و محرابی.
محراب در هنر اسلامی:
غرض از ایجاد محراب در مساجد به طور سمبلیک معطوف ساختن نمازگزاران به سوي قبله بود اما محراب شاید داراي مفهوم نمادي دیگري نیز بوده است. معمار مسلمان چون به تصویر کشیدن موجودات زنده مجاز نبود، القاي حضور پیامبر - ص - را در مسجد به صورت نمادي با ایجاد محراب پدید آورد، بدین ترتیب محراب عنوان عالی ترین نماد مذهبی را به خود گرفت یعنی حضور پیامبر و آموزه هاي او را در مسجد جاودان می کرد. بنابراین تزئین محراب در مساجد مورد توجه خاص قرار گرفت. اگر هدف از ایجاد محراب فقط نشان دادن قبله بود شاید برازنده تر بود که تاقچه اي در ارتفاع دیوار ساخته می شد تا براي همه مومنان قابل رویت باشد در صرتی که محراب هیچگاه از زمین رها نشد - قاسمی نژاد رائینی، 1391، . - 15 محوري ترین بخش در معماري مسجد، محراب است. این واژه در لغت به معناي محل جنگ و جهاد است و از دیدگاه راغب اصفهانی در المفردات، محراب مسجد را از آن رو محراب گویند که محل جنگ با شیطان و هواي نفس است - بلخاري، 1384، . - 35 محراب نه تنها محل جهاد با نفس و وسوسه هایش که پناهگاهی امن و قرارگاهی براي سکون جان و آسایش روح است و این هنگامی است که قرآن محراب را مفهومی فراتر از زاویه یا گوشه اي خاص - که مبین جهت قبله باشد - می داند - همان، . - 16
