بخشی از مقاله
چکیده
در دنیای پرشتاب فنآوری های نوین، فضای مجازی به عنوان یک فرصت یا تهدید، دست اندرکاران تربیت نسل جوان را با چالشی بزرگ روبه رو کرده است. استفاده گسترده از این فن آوری و امکان دسترسی آسان به منابع اطلاعاتی و متنوع باعث به وجود آمدن بسیاری از رفتارهای غیراخلاقی به ویژه در میان نوجوانان شده است. استفاده تربیت اخلاقی در فضای مجازی و فناوری اطلاعات برای جامعه و افرادی که استفاده کنندگان فناوری ها هستند یک ضرورت برای دنیای امروز است. چرا که جامعه نیز باید در راستای تربیت اخلاقی قدم بردارد تا تربیت اخلاقی مناسب برای افراد آن جامعه عارض شود. در این تحقیق که با روش توصیفی تحلیلی است به دنبال تبیین جایگاه تربیت اخلاقی در فضای مجازی هستیم و از بین نظریات مختلف به سراغ دیدگاه مفسر قرآن کریم علامه طباطبایی رفته ایم.
کلیدواژهها: فضای مجازی، اخلاق، تربیت اخلاقی، دیدگاه علامه طباطبایی - ره -
مقدمه
سه ویژگی عمده در عصر حاضر وجود دارد که منشأ بروز چالشهایی برای تربیت و اخلاق است. ویژگی نخست در بعد فکری و فلسفی، ویژگی دوم در بعد اقتصادی و توسعه ای و ویژگی سوم در بعد فنآوری ظهور یافته است. ویژگی سوم در عصر حاضر، در بعد فنآورانه بهویژه در رشد بیسابقه ارتباطات در شکل رایانهای آن آشکار شده است - مهندسی، . - 1380 این ویژگی عصر حاضر نیز برای تربیت و اخلاق، چالشبرانگیز است. هرچند ارتباطات فینفسه منفی نیست؛ اما مرزها را درمینوردد و افراد را در دنیایی بی مرز قرار می دهد؛ و این مسئله برای عموم نظامهای تربیتی و ازجمله تربیت اخلاقی، چالش برانگیز است. از اینرو، تربیت عموماً با مرزگذاری تحقق مییابد. برخورد کلی تربیت اخلاقی با این چالش به این صورت است که مهار درونی را در افراد ایجاد می کند. هنگامی که در تلاطم ارتباطات نمیتوان محیط بیرونی را مهار نمود و مرزبندیهایی را شکل داد باید مهار درونی را در جریان تربیت افزایش داد - احمدی، . - 1385
.1 طرح مساله
اگرچه در آموزههای دینی بحث از تربیت و اخلاق در قالب آدابالتعلم آمده است؛ ولی با توجه به رشد چشمگیر فنآوری و فضای مجازی، اندیشمندان باید از تربیت و اخلاق در فضای مجازی نیز غافل نماندند - فرهود، - 1386، اغلب تحقیقات در کشورهای غربی تحت عنوان اخلاق و آموزش در فضای مجازی است که قبل از مفهومسازی اخلاق، آموزش و مرزبندی محیط داخلی و خارجی مؤسسههای آموزشی که در تحلیل مسائل عینی اخلاقی رهگشاست، صورت می گیرد.
از آنجا که فضای مجازی اینترنت تحولات سیاسی- اجتماعی وسیع و شگرفی را پدید آورده است، مشکلات اخلاقی جدید و منحصر به فردی در این حوزه ایجاد شده که نیازمند رسیدگی است. فناوری اطلاعات و ارتباطات و فضای مجازی نه تنها در شیوه افعال و اقدامات روزمره ما تاثیر می گذارد، بلکه علاوه بر آن تلقی ما از آنها را نیز تغییر داده است. برخی از مفاهیمی که در حوزه فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی کاربردی خاص داشته اند با پیشرفت فناوری اطلاعات دچار چالشهایی شده اند که از آن جمله میتوان به مفهوم مالکیت، مفهوم حریم خصوصی، مفهوم توزیع قدرت، مفهوم آزادی های اساسی و مفهوم مسئولیت اخلاقی اشاره کرد - تاج آبادی و همکاران، . - 1391
در حوزه فناوری و به خصوص فناوری های نوین نیز می توان اخلاق و فناوری را دو بال تکامل محسوب نمود. اگر فناوری اطلاعات را بدون اخلاق داشته باشیم، تکامل برای بشر اتفاق نمی افتد. برای اینکه این دو به صورت دو بال موجب تکامل بشر شوند نیازمند به آگاهی از اثرات متقابل اخلاق و فناوری اطلاعات و شناخت صحیح و کامل از هر دو حوزه می باشیم عدم تطابق در رشد فناوری اطلاعات و علم اخلاق اطلاعات و دانش، دو عنصر اصلی هستند که برای فرد و اجتماع ایجاد قدرت می کنند و بایستی توسط اخلاق و قانون مهار گردند. در کل، جلوگیری و کاهش جنبه های منفی فناوری اطلاعات از سه طریق فناوری، قانون و اخلاق امکانپذیر است که در این بین روش اخلاقی روشی عادی محسوب می شود که به تدریج می تواند در فرهنگ و ارزش های افراد رسوخ کرده و موجب کاهش اثرات منفی گردد.
با رشد فناوری اطلاعات، بایستی اخلاق هم توسعه یابد تا تعادل جوامع حفظ گردد. متأسفانه، امروزه کفه ترازو در توسعه فناوری اطلاعات بسیار سنگین است و آنچه که در اخلاق در حوزه فناوری مطرح است بسیار ناچیز است. در واقع اخلاق نتوانسته است به همراه فناوری اطلاعات رشد و توسعه نماید. در تطابق رشد فناوری اطلاعات با اخلاق شاهد فاصله اساسی بین آنها و کمبود دستورات اخلاقی هستیم - تاج آبادی و همکاران، - 1391، فناوری به مثابه یک شکل فرهنگی، امری غیرارزشی و خنثی نیست. بر خلاف ادعای رایج و متعارف فناورها، فناوری ابزاری نیست که کاربرد خیر یا شرش منوط به انتخاب ما باشد. هر چه انجام می دهیم هدفی دارد، رفع این یا آن نارضایی، یا تحقق امری ارزشمند؛ علاقه و نفع ما در فناوری، خودذاتاً امری ارزشی است.
علاوه بر این رشد و تحول فناوری با تخاصمات ارزشی عجین بوده است - وتشتاین، . - 1373فناوری اطلاعات مانند شمشیری دو لبه است. هم می تواند منبع مزایای زیادی باشد و هم می تواند فرصت های جدیدی را برای سوء استفاده و نقض قوانین فراهم کند - لاودن و لاودن، ترجمه حبیبی پور و دیگران، . - 631 : 1390 با ظهور اینترنت و تجارت الکترونیکی مسائل اخلاقی در باب فناوری اطلاعات اهمیت دو چندانی یافته اند. مسائل و چالش های اخلاقی حتی مدتها پیش از ظهور فناوری اطلاعات نیز وجود داشته اند؛ با وجود این، فناوری اطلاعات، نگرانی های اخلاقی را افزایش داده، بر شرایط اجتماعی موجود فشار وارد کرده و برخی قوانین را منسوخ یا غیر قابل اجرا کرده است.
فناوری و سیستمهای اطلاعاتی همچنین فرصت های جدیدی برای رفتار مجرمانه و شیطنت آمیز فراهم آورده است - لاودن و لاودن، ترجمه مصطفوی و حسینی، . - 128 :1389از جنبه های مهمی که فناوری اطلاعات و فضای مجازی حیات فردی را تهدید میکند مبحث »حریم شخصی« است که از ثمرات گسترش حوزه های به کارگیری هر فناوری است که اثرات منفی آن با گسترش به کارگیری، روز به روز بیشتر میشود. امر گسترش حوزه تاثیر و افزایش اثرات منفی از طریق بسط و تفصیل، عادی سازی، تصعید و تصفیه صورت می پذیرد - دریابیگی، - 1380، نیل پستمن1 جامعه شناسی امریکایی با اشاره به تاثیرات منفی فناوری بر تربیت کودک می نویسد؛ زمانی که کودک را از جهان کودکی دور می سازیم و زمینه های رشد و پرورش را از او می گیریم و او را به انواع بازی ها و فیلم های رایانه ای و اینترنتی سرگرم می کنیم راه را بر روح لطیف و جسم با نشاط او بسته ایم و آینده هدف مند، خلاق و پربار و تعهد آور را بی چون و چرا از او و از جامعه انسانی گرفته ایم - طباطبایی، . - 12 :1378
فناوری اطلاعات مورد بحث فلاسفه هم قرار گرفته است. پژوهش، پژوهشگران دانشگاه کارنگی ملون2 نتیجه ای بسیار غافلگیر کننده داشته است؛ هنگامی که به افراد امکان دسترسی به شبکه جهانی اطلاعات داده می شود، آنها در می یابند دچار احساس انزوا و افسردگی شده اند - دریفوس، . - 1383تربیت اخلاقی یکی از کارکردهای مهم نظام آموزشی است. این امر از موضوعات پرچالشی است که از سوی متفکران مورد امعان نظر بسیار قرار گرفته است. از آنجا که دیدگاه های فلسفی یکی از مبانی نظریههای تربیتی را تشکیل میدهد، این موضوع نیز که از مباحث مهم فلسفی است، دلالتهایی در مباحث تربیت اخلاقی خواهد داشت - حسنی، . - 1383
تربیت اخلاقی بخشی از برنامه تربیتی انسان است که متکفل شکوفایی استعدادهای علمی و عملی اخلاقی است و پرورش شخصیتی آراسته به فضایل اخلاقی را مد نظر دارد. تربیت اخلاقی، نه تنها برای سعادت اخروی انسان ضروری است، بلکه زندگی دنیایی را نیز سامان میدهد - وجدانی و همکاران، . - 1393رویکردهای مختلفی برای تربیت اخلاقی در سراسر جهان وجود دارد. این رویکردها بنا بر مبانی فلسفی خود، تربیت اخلاقی را از زاویه دید خود تعریف میکنند و برنامهها و روشهایی برای تحقق آن ارائه میدهند. به رغم تلاشهای پیگیر نظامهای تربیتی، تحقیقات نشان میدهد که انحرافات اخلاقی مختلف به ویژه در میان نوجوانان و جوانان رو به افزایش است.
گزارش سازمان بهداشت جهانی، آمار بالای خشونت و انحرافات اخلاقی را در کشورهای مختلف نشان میدهد؛ از جمله در ایالات متحد آمریکا انحرافات اخلاقی مختلف فقط از سال 1980 تا 1994 نزدیک به دو برابر شده است - آرمند، . - 3 : 1387 به اذعان کارشناسان تربیت کشورمان، آمارهای موجود در زمینه آسیبهای اجتماعی و همچنین، رفتار نسل جوان ما نشان میدهد که ما نیز با اشکالات فراوانی در این زمینه مواجه هستیم - حسنی، . - 1382 نظامهای آموزشی هنوز نتوانسته اند تربیت اخلاقی را به طور مؤثری در مدارس پیاده کنند. در راستای اصلاح این کاستی ها ابتدا لازم است رویکردهای موجود تربیت اخلاقی مورد بررسی قرار گیرند و نقاط قوت و ضعف آنها روشن شود تا بتوان از تجارب پیشینیان حداکثر استفاده را به عمل آورد - وجدانی و همکاران، . - 1393
برنامه تربیت اخلاقی مؤثر برنامه ای است که نه تنها شناختها، گرایش ها و عواطف اخلاقی را رشد دهد، بلکه تحقق اخلاقیات را در رفتار تضمین کند - وجدانی، . - 1391اندیشمندان مسلمان، از فیلسوفان گرفته تا دیگران، در پرتو تعالیم انسان ساز اسلام به موضوع انسان و کمال و سعادت او و راه های وصول به کمال بسیار پرداخته اند. آنان نظام های فکری را برای پاسخگویی به سؤالات مربوط به انسان و تربیت او بنا گذارده اند و در بنای این نظام ها، علاوه بر بهرهای که از آموزه های دینی برده اند، از حاصل اندیشه های فیلسوفان نیز بهره جسته اند، علامه طباطبایی از جمله این اندیشمندان است.
ایشان به موضوع انسان و کمال و سعادت او و راه ها، اصول و روش های وصول به کمال و تربیت او توجه اساسی داشته است. اندیشههای تربیتی برگرفته از آرای ایشان می تواند در تربیت اخلاقی انسان و رساندن ایشان به سعادت مورد توجه قرارگیرد - نوروزی و همکاران، . - 1393تحقیقاتی که توسط محققین درباره تاثیر فضای مجازی و فناوری اطلاعات و ارتباطات برجنبه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، امنیتی و خانواده زندگی انسان انجام گرفته است که همگی موید این مطلب است که بایستی برای مدیریت کردن مناسب این
