مقاله روانشناسی شخصیت سهراب در شاهنامه

بخشی از مقاله

روانشناسی شخصیت سهراب در شاهنامه

چکیده

یکــی از راههــای ژرفــا بخشــیدن بــه داســتان و تقویــت تــأثیر آن بــر مخاطــب، پــردازش درســت و قوّتمنــد شخصــیت اســت. فردوســی ســخنســرایی داسـتانشــناس اسـت کــه در عصـر بــرونگرایـی و کلّــینگـری شــاعران خراسـان، خــود و خواننـده را بــا جزئیـات روحــی قهرمانـانش همــراه و درگیـر مــی-ســازد و بــه تشــکیل رابطــهای نــو و ژرف میــان شخصــیت و مخاطــب موفّــق مــیشــود. ایــن شــگرد، بــه هــر یــک از شخصــیتهــای اصــلی شــاهنامه، مجموعــهای از ویژگــیهــای روانــی و اخلاقــی متنــوّع، تعیــینکننــده و قابــل بررســی مــیبخشــد کــه شــناختن زوایــای پیــدا و پنهــان آنهــا از خــلال رویدادها، به درک بهتـر و کامـلتـر داسـتان کمـککنـدمـی. بـر ایـن اسـاس و بـا توجّـه بـه همـین اهمّیّـت، ایـن پـژوهش بـه تحلیـل روانشناسـانه شخصـیت ســهراب بــه عنــوان یکــی از شخصــیتهــای مهــم و قابــل بررســیشــاهنامه مــیپــردازد. فردوســی بــا اســتفاده از هــر دو شــیوه مســتقیم و غیرمســتقیم؛ یعنــی بــا بهــرهگــرفتن از توصــیف، گفــتوگــو، اظهــار نظــر شخصــی، معرّفــی توســّ ط خــود شخصــیت و یــا از طریــق دیگــر قهرمانــان مــرتبط بــا داســتان، هــر شخصــیت را بــه خواننــده مــیشناســاند. کــردار و رفتــار شخصــیت نیــز از دیگــر راههــای رســیدن بــه ویژگــیهــای اوســت. ســهراب در روایــت اپیزودیــک شاهنامه، بـا یـک شخصـیتجانبهمـه اصـلیِ نسـبتاً پویـا و تـا حـدودی خاکسـتری و نمـادین بـه خواننـده معرّفـی مـیشـود. از نظـر روانشناسـی و بـر مبنـای نظریــه آیزنــک، ســهراب بــرونگــرای ناپایــدار صــفراوی مــزاج اســت؛ بــا تــأثیر » نهــاد« در ســاختار شخصــیتیش. بعضــی از ویژگــیهــای روانرنجــور خویــان را نیــز در شخصــیت او مــیبینــیم. ســهراب شــاهنامه جــزو شخصــیتهــایی اســت کــه مــیتــوان هــم تــأثیر وراثــت را بوضــوح در او دیــد؛ هــم تــأثیر محیط را.

واژههای کلیدی: نقد روانشناسانه، نظریه آیزنک، ادبیات داستانی، شخصیتپردازی، شاهنامه فردوسی، سهراب.

مقدّمه

شــاهنامه فردوســی، برجســتهتــرین اثــر حماســی ادبیــات فارســی اســت. سرشــار بــودن ایــن منظومــه ارجمنــد از دقــایق و ظرایــف و نکــات آشــکار و پنهــان، بــه پژوهشــگران هوشــمند فرصــت مــیدهــد تــا همــواره مجــال کشــفهــای تــازه از انبــوه لطــایف آن را داشــته باشــند. از ســوی دیگــر، دانــش روانشناسی جـزو علـومی اسـت کـه از گذشـتههـای دور مـورد توجّـه بـوده اسـت ( بـا عنـوان علـم )الـنّفس . چهـره مـدرن ایـن علـم در اواخـر قـرن نـوزدهم و بــا ظهــور فرویــد ظــاهر شــد. از آن زمــان بــود کــه نقــد روانشناســانه آثــار ادبــی اهمّیّــت پیــدا کــرد. بررســی ادبیــات روایــی از ایــن منظــر، مــیتوانــد بــه کشــف لایــههــای پنهــان شخصــیتی صــاحبان آثــار و هــم چنــین شخصــیتهــای مهــم و مطــرح آنهــا بینجامــد. در ایــن پــژوهش، بــا تحلیــل شخصــیت ســهراب، در ایــن راســتا حرکــت کــردهایــم؛ یعنــی نقــد روانشناســانه شخصــیت او، براســاس ویژگــیهــایی کــه شــاهنامه در اختیــار مــا قــرار مــیدهــد. ایــن

0

شخصــیت، یکــی از کاراکترهــای شــاخص بخــش پهلــوانی شــاهنامه اســت کــه بــه عنــوان پســر رســتم و بــا ایفــای نقــش در حملــه جــاهطلبانــهاش بــه ایــران، بخش مهمّی از ماجراهای شاهنامه را تحت تأثیر گفتار، کردار و اندیشهی خود قرار میدهد.

بــرای معرّفــی ویژگــیهــای اخلاقــی و روحــی ســهراب، لازم بــود شخصــیت او را بــا توجّــه بــه تمــام شاخصــههــای ظــاهری و بــاطنی انعکــاس یافتــه در شــاهنامه بررســی کنــیم و پــس از اشــراف بــر ایــن جنبــه و اســتخراج شــواهد متناســب و گزیــده، بــه ســراغ بررســی داســتانی بــرویم. همــان طــور کــه خواننــدگان آگــاه مــیداننــد، شــاهنامه یــک منظومــه داســتانی اپیزودیــک اســت. بــه همــین دلیــل، بــرای یــافتن شــگردهای شخصــیتپــردازی فردوســی کــه پژوهشــگر را در شناســایی ویژگــیهــای روانــی مــدد مــیرســانند، شخصــیت ســهراب را از جهــت ارتبــاطی کــه بــا داســتانپــردازی و عناصــر مربــوط بــه آن دارد، بررســی کــردیم. در مرحلــه پایــانی نیــز، بــا انتخــاب» نظریــه تحلیــل عــاملی آیزنــک« کــه خــود جــامع بســیاری از نظریــات روانشناســی شخصــیت اســت و بــا تأکیــد بــر دو عامــل وراثــت و محــیط در شــکل گیــری شخصــیت- کــه نظریــه متناســب بــا ایــن پــژوهش تشــخیص داده شــد- بــه تحلیــل روانشناســانه شخصــیت ســهراب و آوردن شــواهد منتخــب پــرداختیم. شــاهنامه از آثــاری اســت کــه بــر مســأله وراثــت و محــیط در تشــکیل شخصــیت انســانهــا تأکیــد دارد و بارهــا از زبــان قهرمانــان و خــود فردوســی، بــه طــرح ایــن نظــر مــیپــردازد؛ مــثلاً لایــههــای پنهــان شخصــیت هــر فــرد را، بــا عنــوان » گوهر معرّفی« میکند.

حاصــل ایــن پــژوهش را مــیتــوان تحلیلــی روانشناســانه، بــر مبنــای شــواهد رفتــاری و گفتــاری متنــی حماســیداســتانی- دانســت کــه مســلّماً بــا تحلیــلهــای روانشناســی وابســته بــه جامعــه آمــاری، مصــاحبه، پرسشــنامه و ... متفــاوت اســت. آنچــه پــس از ایــن خواهــد آمــد، مــیتوانــد پژوهشــی میــان-رشتهای نام گیرد که در یک سوی خود متن ادبی- داستانی را دارد و در سوی دیگر، روانشناسی شخصیت را.

پیشینه پژوهش

در زمینــه شــاهنامهو شخصــیتهــای بخــش پهلــوانی آن؛ از جملــه ســهراب، آثــار بســیاری نوشــته شــده اســت؛ ماننــد رســتم و ســهراب : شــرح ، نقــد

و تحلیــل داســتان ( از دیــدگاه اســاطیری، داســتانی، زیبــا شــناختی و واژگــانی )غــلام. محمّــد طــاهری مبارکــه. ( .( 1379 داســتانهــای پــرآب چشــم: رســتم و ســهراب، رســتم و اســفندیار. ایمــانی، علــی. ( .( 1388 در ایــن کتــاب نویســنده بــه شــرح و تحلیــل ابیــات داســتان رســتم و ســهراب مــیپــردازد. و همچنــین مقالــههــای » بررســی تطبیقــی نبــرد پــدر و پســر در دو افســانه ژرمنــی و ایرانــی: رســتم و ســهراب/ هیلدبرانــد و هادوبرانــد «ســیّد.ســعودم ســلامی

و پرســتو پنجــه شــاهی. ( .(1390 مطالعــات ادبیــات تطبیقــی. » ســام/ ســهراب و زال/ رســتم: نبــرد پــدر و پســر «مصــطفی. صــدّیقی. ( .( 1391 شــعر پژوهـی. ایـن مقالـه بـا تأکیـد بــر عقـده ادیـپ کـه یکـی از نظریــههـای مهـم زیگمونـد فرویـد اسـت، رویــارویی رسـتم و سـهراب را در حقیقـت نبـرد ســام( ســهراب) بــا زال( رســتم ) مــیدانــد. » بازشــناخت در رســتم و ســهراب و تــراژدی ادیــپ شــهریار«حســین. محمّــد صــالحی دارانــی. ( .(1388 ادبیــات عرفــانی و اســطوره شــناختی. ایــن مقالــه ارائــه الگوهــای تــازه، بــه تقســیم بنــدی بازشــناخت در داســتان رســتم و ســهراب و تــراژدی ادیــپ مــیپــردازد. » واکــاوی جنبــههــای دراماتیــک داســتان رســتم و ســهراب شــاهنامه بــر پایــه درامشناســی ارســطو«محمّــد. رضــا نصــر اصــفهانی و دیگــران. پــژوهش زبــان و ادبیات فارسی.

امّــا پژوهشــی کــه تحلیلــی روانشناســانه و نــاظر بــه جزئیــات دربــاره شخصــیت ســهراب داشــته باشــد یافــت نشــد. ایــن مقالــه را بــه روانشناســی ایــن شخصــیت مهــمّ شــاهنامه اختصــاص مــیدهــیم؛ باشــد کــهحاصــل آن گــامی راهگشــا باشــد در شناســاندن زوایــایی قابــل تأمّــل از وجــوه بــاطنی شخصــیت-
های کلیدی آثار بزرگ ادب فارسی.

شخصیت و شخصیتپردازی در ادبیات داستانی

» شـــاهنامه، یـــک داســـتان بلنـــدبالای تراژیـــک اســـت. (ســـرّامی،»(773:1373 «داســـتانی اســـت تـــو در تـــو کـــه در آن انســـان در چهـــرههـــای گونــاگون خــویش در آینــدورونــد اســت. ) « همــان: (59 و در عــین حــال اثــری اســت کــه حالــت روایــی دارد. »روایــت، شــامل مجموعــه حــوادثی (داســتانهــایی) اســت کــه در فراینــد روایــت (یــا گفتمــان) نقــل مــیشــوند و در طــیّ آنهــا حــوادث بــه ترتیــب خاصــّ ی انتخــاب و تنظــیم مــیگردنــد. )« کـادن، (257 : 1380 هـر اثـر داسـتانی شـامل اجزایــی اسـت کـه بـه عنـوان عناصــر آن مـورد بررسـی قـرار مـیگیرنــد. شخصـیتهـا یکـی از عناصـر مهــم در

1

داســتان هســتند. بــا حضــور و کــنش شخصــیتهاســت کــه داســتان بــه وجــود مــیآیــد. بــرای شخصــیت تعــاریف متعــدّدی ذکــر شــده اســت کــه بــه برخــی ازمهمترین آنها اشاره میکنیم:

شخصــیت» شــبه شخصــی اســت تقلیــد شــده از اجتمــاع کــه بیــنش جهــانی نویســنده بــدان فردیــت و تشــخّص بخشــیده اســت. (فــرزاد، :1379 » (133 در اثــر روایتــی- نمایشــی، شخصــیت فــردی اســت کــه کیفیــت روانــی و اخلاقــی او در عمــل او و آنچــه مــیگویــد و مــیکنــد، وجــود داشــته باشــد. )« میرصــادقی، ( 84 :1376 شخصــیتهــا عناصــری تعیــینکننــدهانــد. آنهــا» بــار اصــلی داســتان را بــه دوش مــیکشــند. بــا کــنشهــا، دیــالوگهــا و تـکگــوییهـای آنهاســت کــه هـم خودشــان ســاخته مـیشــوند و هــم روایـت پــیش مــیرود. انگیـزه شخصــیتهــا از مهـمتــرین وجــوه لایـههــای آشــکار و پنهان داستانهاست. مهمترین عنصر منتقلکننده تم داستان و مهمترین عامل طرح داستان، شخصیت داستانی است. « (بینیاز، ( 70 :1378

شخصــیت در داســتانهــای ســنّتی کمتــر دگرگــون مــیشــود و از آغــاز تــا پایــان بــا ویژگــیهــای ثابــت حضــور مــییابــد. ( فــرزاد،» (106 :1379 قهرمــان داســتانهــای ســنّتی ایستاســت؛ یعنــی هــیچ گــاه در گــذر ایّــام دگرگــونی نمــییابــد و اگــر هــم یافــتمعمــولاً، ازنــوع دگرگــونیهــای یکبــاره و حــادّی اســت کــه شــخص را چــه بســا از ســنخی بــه ســنخ متقابــل و از قطبــی بــه قطــب دیگــر انتقــال مــیدهــد و حــدّ وســط و معتــدلی همچــون آنچــه در
واقعیت حیات هست، کمتر ممکن استتحقّق یابد.)« حمیدیان، (52 :1383

از منظــری دیگــر، گــاه شخصــیت همــهجانبــه اســت؛ یعنــی بــا جزئیــات بیشــتر و شــرح مفصــّ لتــری معرّفــی مــیشــود و ویژگــیهــای متمــایزتری نســبت بــه دیگــران دارد. گــاهی هــم نمــادین اســت. شخصــیت نمــادین کســی اســت کــه خواننــده را بــه مفــاهیمی بیشــتر از آنچــه در اعمــال و گفتــار ظــاهری او هســت راهنمــایی مــیکنــد؛ بــه چیــزی بیشــتر از خــودش. (میرصــادقی،110 :1376 و (107 گــاهی تقســیم شخصــیت را بــه دو دســته اصــلی و فرعــی مــیبینــیم. ( ســرّامی، (23 :1373 و گــاهی نیــز گــروهبنــدی آن را مطــابق نظــر ارســطو، بــه خــوب یــا بــد. ( عبــدالهیان، ( 67 :1377 مهــمتــرین روشهای شخصیتپردازی در داستان عبارتند از:

» وصــف یــا گــزارش، از طریــق کــنش، از طریــق گفــتوگــوی شخصــیت یــا تفکّــر و از طریــق ســمبل یــا ایمــاژ. ) « هــاوتورن،( 75 - 77 :1380 در بیــانی دیگــر هــم مــیتــوان گفــت: » شخصــیتپــردازی بــه دو شــیوه اساســی قابــل اجراســت: -1 روش شــرح مســتقیم کــه در آن نویســنده دیــدگاههــای خــودش را دربــاره یــک شخصــیت ویــا دیــدگاههــای دیگــران را دربــاره او و یــا دیــدگاههــای خــود شخصــیت را دربــاره خــودش شــرح مــیدهــد. -2 در شــیوه غیرمســتقیم نیــز شخصــیت داســتان در حــین عمــل پــرورده مــیشــود و مــا او را از طریــق گفــتوگــو و رفتــارش مــیشناســیم. ) « رحمــانی خیاوی،( 243 -245 :1382

نقدروانشناسانه

نقـد روانشناســانه یکــی از شــیوههــای نقــد اســت کـه در آننقّــادان» بــر مبــادی و اصــول روانشناســی اتّکــا کـردهانــد. ایــن دســته مــیکوشــند جریــان بــاطنی و احــوال درونــی شــاعر یــا نویســنده را ادراک و بیــان کننــد. قــدرت تــألیف و اســتعداد ترکیــب ذوق و قریحــه او را بســنجند؛ نیــروی عواطــف و
تخــیّلات اورا تعیــین کننــد و از ایــن راه تــأثیری را کــه محــیط و جامعــه و ســنن و مواریــث در تکــوین ایــن جریــانهــا دارنــد مطالعــه کننــد. (زرّیــن«کــوب، 80 :1378نظریه)» روانشناسی در نقد، ظاهراً بعد از جنگ جهانی اوّل، به دنبال مکتب روانکاوی فروید رخ نموده است. ) « فرزاد، (79 :1379

فرویــد ســه عنصــر" نهــاد"، "مــن" و " فــرامن" را تشــکیل دهنــده ســاختار شخصــیت افــراد مــیدانــد و نهــاد را خاســتگاه نیروهــای روانــی ( لیبیــدو ) بــه حســاب مــیآورد. (شمیســا، » ( 220 :1378 مــن، نخســتین عامــل و نیــروی نظــم دهنــده نهــاد و نگهبــان فــرد اســت. ) « امــامی، ( 136 :1385 فــرامن نیــز آن بخش از شخصیت است که به ارزشها بها میدهد. ( شولتز، ( 57 :1389

پــیش از پــرداختن بــه بحــث روانشناســی شخصــیت، لازم اســت ابتــدا تعریفــی از شخصــیت از منظــر دانــش روانشناســی داشــته باشــیم. بایــد گفــت، در ایـن بـاره تعریفـی واحـد کـه تمـام جزئیـات آن مــورد قبـول همـه علمـای روانشناسـی باشـد وجـود نــدارد و بـا وجـود اشـتراکات، هـر نظریـه بـا نظریــات دیگــر، تمــایزاتی کــم و بــیش دارد؛ مــثلاً در جــایی مــیخــوانیم: »شخصــیت، بیــانگر آن دســته از ویژگــیهــای فــرد یــا افــراد اســت کــه الگوهــای ثابــت

2

رفتــاری آنهــا را نشــان مــیدهــد. « (پــروین، (7 :1372 در جــایی دیگــر هــم مــیبینــیم، »شخصــیت، ســازمان پویــایی از سیســتمهــای روان - تنــی فــرد اســت که رفتارها و افکار خاصّ او را تعیین میکند. ) « راس، (14 :1378

نظریـــهپـــردازان روانشناســـی شخصـــیت، دیـــدگاههـــای گونـــاگونی دربـــاره شخصـــیت انســـان دارنـــد. هـــانس آیزنـــک ) ( Hans Eysenck) 1916 - 1997م .) بــرای شخصــیت ابعــادی قائــل اســت: -1 بــرونگرایــی و درونگرایــی: پــس از بررســی در شخصــیتهــا، آیزنــک متوجّــه دو بعــد شخصــیتی در انســان شــد کــه از دوران فلاســفه یونــان باســتانبــه، عنــوان عناصــر بنیــادی شخصــیت معرّفــی شــده بودنــد. او بــرونگرایــی و درونگرایــی را بــه دو دســته پایــدار و ناپایــدار تقســیم مــیکنــد. از نظــر او بــرونگــرای ناپایــدار ایــن گونــه اســت: زودرنــج، بــیقــرار، پرخاشــگر، تحریــکپــذیر، تغییرگــرا، تکانشــی، خوشــبین و فعّــال. بــرونگــرای پایــدار نیــز بــه ایــن شــکل معرّفــی مــیشــود: مــردمآمیــز، اهــل معاشــرت، پرحــرف، پاســخدهنــده، ســهلگیــر،

ســرزنده، بــیخیــال و رهبــر. درونگــرای ناپایــدار چنــین تصــویری دارد: دمــدمی، مضــطرب، کــمانعطــاف، هشــیار، بــدبین، خــودگرا، مــردمگریــز و بــی-سروصــدا و درونگــرای پایــدار ایــن گونــه اســت: نافعّــال، محتــاط، فکــور، راحــت، خــوددار، باثبــات، همســانخــو( کســی کــه در شــرایط مختلــف واکنش یکسـان از خـود نشـان مـی دهـد ) و آرام. بـر اسـاس نظـر آیزنـک، جنبـههـای توصـیفی شخصـیت حاصـل آثـار متقابـل محـیط و فطـرت آدمـی بـر یکدیگرنــد. (کریمــی، 145 :1379 و (144 او معتقداســت ایــن چهــار ویژگــی اخلاقــی بــا چهــار مــزاج صــفراوی، دمــوی، بلغمــی و ســوداوی کــه حــدود 2400سال قبل توسّط بقراط معرّفی شده بودند، مطابقت دارد.

- 2 روانرنجورخــویی: آیزنــک افــراد روانرنجورخــو را مضــطرب، افســرده، تنیــده، غیرمنطقــی و دمــدمی توصــیف مــیکنــد. آنهــا بــا عــزّت نفــس پــایین، مســتعد گنــاه هســتند. روانرنجورخــویی عمــدتاً ارثــی و حاصــل عوامــل ژنیتکــی اســت؛ نــه یــادگیری و تجربــه. -3 روانپــریشخــویی: آیزنــک، افــراد دارای ایــن صــفت رخاشــگر،راپ ضــدّ اجتمــاعی، مصــمّم، ســرد و خودمحــور، بــیرحــم، متخاصــم، بــیاعتنــا بــه نیازهــا و احســاسهــای دیگران میداند.

علاوه بر ایـن جنبـههـای توصـیفی، آیزنـک بـه جنبـه علّـی شخصـیت نیـز معتقـد اسـت. در ایـن بخـش او مـیکوشـد بـه کمـک تحلیـل عوامـل ارثـی و محیطــی، علــل زیــر بنــایی اخــتلافهــای شخصــیتهــا را بررســی کنــد و در ایــن راه از یافتــههــای فیزیولــوژی، عصــبشناســی، شــیمیزیســتی، قــوانین توارث و علوم پایه دیگـر کمـک مـیگیـرد. آیزنـک معتقـد اسـت جنبـههـای سرشـتی کـه بـه ارث بـرده مـیشـوند، بـا محـیط در تعاملنـد. (همـان: (141 بـه نظــر او ســهم عوامــل زیســتی و ارثــی در خصوصــیات شخصــیتی، دو ســوّم عوامــل محیطــی اســت و البتّــه عقیــده دارد آنچــه از طریــق تــوارث تعیــین مــی-شود، آمادگی برای کاری یا رفتاری در موقعیت خاص است. ( گروسی فرشی، ( 26 :1380

در ایــن پــژوهش مــا بــرآنیم کــه شخصــیت کــاووس، یکــی از چهــرهــای برجســته بخــش پهلــوانی شــاهنامه را بــر اســاس نظریــه آیزنــک مــورد تحلیــل قــرار دهــیم؛ زیــرا »کــار آیزنــک ترکیبــی برگرفتــه از ســنخهــای شخصــیتی جــالینوس، مکتــب رفتــارگرایی، کارهــای پــاولف(Ivan Pavlof )، آراء یونــگ((Carl Jung، کرچمــر (Ernest Kerchmer)، تحلیــلهــای آمــاری و کــاربرد قــوانین فیزیولــوژی و زیســتشناســی بــرای توجیــه و تبیین شخصیت آدمی است. ) « سیاسی، ( 145 :1357

سهراب در شاهنامه

» ســهراب، ( ( Sohr-ab از دو پــاره ســهر + اب ســاخته شــده اســت. ســهراب در پهلــوی، ســخراپ ( ( suxrap مــیتوانســته اســت بــود. معنــای ایــن نــام را ســرخْرو یــا کســی کــه آب و رنــگ چهــرهاش ســرخ اســت، مــیتــوان دانســت. « کــزّازی،( 1389، ج ( 568 : 2 ســهراب، پســر رســتم و تهمینــه
است. تهمینه دختر پادشاه سمنگان است که آرزوی ازدواج با رستم را داشته است. اودر معرّفی خود به رستم میگوید:

یکی دخت شاه سمنگان منم بزشک هزبر و پلنگان منم (شاهنامه، ج /2 ص/122 بیت ( 62

رستم نیز اینگونه معرّفی میشود؛ آن هنگام که تهمینه با سهراب از نژاد پدریش میگوید:

تو پور گو پیلتن رستمی ز دستان سامی و از نیرمی...

3

جهان آفرین تا جهان آفرید سواری چو رستم نیامد پدید 126/ 2 ) و 109/ 125 و ( 107

سهراب، به دلیل چهرهی سرخ و شادابی که هنگام تولّد دارد این نام را میگیرد:
چو خندان شد و چهره شاداب کرد ورا نام تهمینه سهراب کرد
( 98 /125 /2 )

این کودک، با سایر کودکان هم سنّ خود متفاوت است؛ زیرا:

چو یک ماهه شد همچو یک سال بود چو سه ساله شد ساز مردان گرفت چو ده ساله شد زان زمین کس نبود

او از هر حیث شبیه پدر و نیاکان خود است:

برش چون بر رستم زال بود به پنجم دل تیر و چوگان گرفت که یارست با او نبرد آزمود

101 / 125 /2 ) ـ ( 99

تو گفتی گو پیلتن رستم است وگر سام شیر است و گر نیرم است
/2 ) ( 97 / 125

با رسیدن بـه سـنّ نوجـوانی، سـهراب جویـای نـام پـدر مـیشـود. پـس از تهدیـد تهمینـه و شـناختن پـدر، شـتابان و بـی رایزنـی، عـزم مـیکنـد نظمـی تــازه بــر جهــان حــاکم کنــد. او » بــدترین راه را بــرای عملــی کــردن آرمــان خــود برمــیگزینــد. بــا لشــکریان افراســیاب و بــا ســرداران او بــه خــاک ایــران هجــوم مــیآورد. ) « ایمــانی، 155 :1388 )؛ بــا ایــن رؤیــا کــه » تــاج و تخــت و کــلاه « را بــه رســتم بســپارد و ســپس همــراه بــا او بــه تــوران زمــین بــرود و » سـر تخـت افراسـیاب« را بگیـرد. او ماننـد یـک مهـاجم بـه ایـران مـیآیـد؛ مهـاجمی کـه چـارهای جـز رویـارویی و دفـاع بـاقی نمـیگـذارد. هـمنبـرد او نیــز تنها رستم است؛ امری کـه پـدر و پسـر را خـواه نـاخواه مقابـل هـم قـرار مـیدهـد و چنـان کـه خواننـدگان مـیداننـد، سـهراب را بـه فاجعـهگـاه مـرگ مـی-کشاند.

نکتــه درخــور توّجــه، نظــر ســهراب دربــاره مــرگ خــویش اســت. او نــه رســتم؛ کــه روزگــار را عامــل فاجعــه مــیدانــد. ایــن بــاور را در نهایــت، شخصـیتهــای مــاجرا هـم مــیپذیرنــد. ایــن موضـعگیــری، ســهراب را در نظــر خواننـده، پختــهتــر و صــبورتر جلـوه مــیدهــد. عــلاوه بـر ایــن، فردوســی نیــز میتواند رستم را از گناه فرزندکشی مبرّا کند:

بدو گفت کین بر من از من رسید زمان را به دست تو دادم کلید

تو زین بی گناهی که این کوژپشت مرا برکشید و بزودی بکشت

186 /2 )و857 / 185 و( 856 تأکیــد بــر بــیگنــاهی رســتم در ایــن مــاجرا و تبرئــه او از آگاهانــه کشــتن ســهراب، بــا نوشــدارو خواســتن از کــاووس بیشــتر تقویــت مــیشــود.

فردوسی با طرحینا مطالبه، خشم و نفرت مخاطب را از رستم به سوی کاووس متوجّه میسازد. ( طاهری مبارکه، ( 87 :1375

بررسی شخصیت سهراب از منظر داستانپردازی

چنــان کــه گذشــت، » شــاهنامه یــک مجموعــه اپیزودیــک اســت؛ یعنــی گروهــی از داســتانهــای کمــابیش مســتقل کــه برحــول محــوری ویــژه بــا یکـــدیگر اشـــتراک دارنـــد و ایـــن ســـاختار در برابـــر رمـــان قـــرار دارد کـــه ســـاختاری واحـــد و یکپارچـــه دارد . ) « حمیـــدیان، ( 142 :1383 بعضـــی از داســتانهــای شــاهنامه، ماننــد مــاجرای ســهراب، تــراژدی یــا غمنامــهانــد. » تــراژدی نــوعی نوشــته یــا نمــایش اســت کــه موضــوعی غــم انگیــز داردو غالبــاً بـــدبختیهـــا، شـــکنجههـــای جســـمی و روحـــی و خیانـــت را نشـــان مـــیدهـــد. ) « معـــین، 1379، ج (1060 :1تـــراژدی» تقلیـــد عملـــی جـــدّی اســـت و رویدادهایی را بیان می کند که ترس و شفقت میانگیزند.« (کادن، ( 454 :1380

4

سـهراب بــه عنــوان یکــی از قهرمانــان ایــن داســتان تراژیــک، دارای ویژگــیهــایی اخلاقـی اســت کــه بــه مخاطــب اجــازه مــیدهــد تــا شخصــیت او را بررســی و ارزیــابی کنــد. او در ایــن مــاجرا، بــا یــک شخصــیت تقریبــاً ایســتا ظــاهر مــیشــود. حــسّ برتــری طلبــی در وجــود او جلــب توجّــه مــیکنــد و ایــن بــه دلیــل قــدرت فــراوان اوســت. خواننــده از همــان ابتــدا، ســهراب را بــا شخصــیتی جــاهطلــب، گســتاخ و بــیادب، ســتیزه جــو، عجــول، مبــارزهطلــب، خودخــواه، مغــرور و در عــین حــال ســادهدل و نیــکنهــاد مــیشناســد کــه نابخردانــه، تصــمیم بــه برانــدازی تــاج و تخــت کــاووس مــیگیــرد؛ بــدون اینکــه جوانب ایـن اندیشـه خـام را بسـنجد. ایـن ویژگـیهـا تـا زمـانی کـه رسـتم او را بـر زمـین مـیزنـد، در شخصـیتش دیـده مـیشـودن. البتّـه سـهراب نیـز، ماننـد بســیاری از قهرمانــان ایــن حماســه، انــدکی پویــایی و دگرگــونی دارد کــه او را بــهســوی مقبــولتــر شــدن ســوق مــیدهــد. بــه عنــوان مثــال، وجــود پــر از خشم و ماجراجوی او، در معرکه نبرد با رستم، مهربان، شرمگین و مصالحهجو میشود :

بمان تا کسی دیگر آید به رزم تو با من بساز و بیارای بزم
دل من همی بر تو مهر آورد همی آب شرمم به چهر آورد
798 /180 /2 ) و( 797

در آستانهی مرگ نیز دوست داشتنی است سزاوار ترحّم.

از ســوی دیگــر، ســهراب یــک شخصــیت نســبتاً همــهجانبــه اســت؛ زیــرا از ابتــدای ایــن مــاجرا، دربــارهتولّــد، کــودکی و بخــشهــایی دیگــر از شخصیت او سخنها میرود و کارهـا و ویژگـیهـای او بـا تفصـیل بیشـتری نسـبت بـه دیگـر شخصـیتهـای ایـن داسـتان ـ بـه جـز رسـتم ـ بیـان مـیشـود؛ هر چند مرگ زود هنگامش، مجال پروردگی کامل شخصیتش را میگیرد.

ســهراب، یکــی از شخصــیتهــای اصــلی داســتان اســت. در ایــن مــاجرا، شخصــیتهــایی چــون رســتم، کــاووس، افراســیاب و... حضــور دارنــد؛ امّــا سهراب، شخصیتاوّل است و بسیاری از بخشهای داستان درباره رفتار و گفتار اوست.

در ایــن مــاجرا، ســهراب را نمــیتــوان از قهرمانــان کــاملاً مثبــت یــا منفــی بــه شــمار آورد. شخصــیت او در میــان دو قطــب ضــادّمتخیــر و شــر د ر نوسان اسـت. گـاهی از او یـک شخصـیت مثبـت بـه نمـایش درمـیآیـد؛ مـثلاً، وقتـی بـه هجیـر و گردآفریـد امـان مـیدهـد و گـاهی هـم منفـی ظـاهر مـی-شــودامّــا. بــه نظــر مــیرســد، آنچــه در مجمــوع از جزئیــات گفتــار و کــردار ســهراب در ذهــن خواننــده نقــش مــیبنــدد، بیشــتر بــه ســنگینی کفّــه مثبــت تــرازوی شخصــیت او مــیانجامــد. در نهایــتمخاطــب، نســبت بــه ســهراب احســاس محبّــت مــیکنــد و او را دوســت مــیدارد. ایــن حــس را فردوســی نیــز درک مــیکنــد کــه در پایــان غمنامــه، از خشــم خواننــدگان دلنــازک نســبت بــه رســتم مــیگویــد. پایــان زنــدگی ســهراب، حتمــاً در شــکلگیــری چنــین احساسی دخیل است.

از ســوی دیگــر، ســهراب شخصــیتی نمــادین دارد. او » بازتــابی از افســانه کهــن آفــرینش اســت. تندیســه و نمــادی از" گومیچشــن" ؛ از آفــرینش آمیختــه؛ چــه آنکــه نیمــی از او ایرانــی اســت و نیمــی دیگــر تــورانی. رســتم و تهمینــه بــا او درهــم آمیختــهانــد و پیونــد گرفتــهانــد؛ از ایــن روی فرجــام او نــابودی اســت. او بــا مــرگ بــه " ویچارشــن" خــویش مــیرســد. دو آمیــزه ناســاز بــا مــرگ از هــم مــیگســلند و جــدایی مــیگیرنــد.« کــزّ(ازی، 9 :1388 و ( 7

فردوســی، در مقــام دانــای کــل و ماننــد یــک داســتاننــویس مــاهر، از انــواع شــگردهای شخصــیت پــردازی ســود مــیبــرد؛ هــم از شــیوههــای مســتقیم و هــم غیرمســتقیم. در ایــن مــاجرا هــم، او روانشناســانه بــه بیــان ویژگــیهــای ســهراب مــیپــردازد؛امّــابــه دلیــل حضــ ور کوتــاهمــدّت ســهراب در شــاهنامه، شخصــیت او بــه خــوبی دیگــر شخصــیتهــای مــرتبط بــا ایــن داســتان بــرای مخاطــب نمــوده نمــیشــود. فردوســی بســرعتبــه پیونــد رســتم و تهمینــه، تولّــد سـهراب و نوجــوانی او اشـاره مــیکنــد و سـپس، از تصــمیم او بـرای حملــه بــه ایـران مــیگویــد؛ بـدون اینکــه پـیش زمینــهای قــانع کننـده بــرای آن گســترده باشد. به ایـن ترتیـب، تسلسـلعلّـی و معلـولی در ایـن بخـش ضـعیف مـیشـودامّـا. بـا همـین توضـیحات انـدک، فردوسـی مـیتوانـد ویژگـیهـای ظـاهری و توانــاییهــای ســهراب را بــه کمــک توصــیف، بــرای خواننــده ملمــوس ســازد؛ بــه گونــهای کــه مخاطــب تصــویری روشــن از قــد و قامــت و توانمنــدی او مجسّم میکند. این بیت ها، وصف سهرابند در نامهایگَژدَکهبهَمکاووس می نویسد:

5

به بالا ز سرو سهی برترست چو خورشید تابان به دوپیکرست
برشچون بر ِ پیل ، با فرّ و برز ندیدیم هرگز چنان دست و گرز
چو شمشیر هندی به چنگ آیدش ز دریا و از کوه ننگ آیدش
چو آواز او رعد غرّنده نیست چو چنگال او تیغ برّنده نیست
262 / 138 /2 ) ـ ( 259
فردوسی خود در وصف سهراب میگوید:
تو گفتی ز جنگش سرشت آسمان نیاساید از تاختن یک زمان
( 711 /174 /2 )

همان گونه که پیداست، این توصیف نیز متوجّه قدرت و هیبت ظاهری سهراب است.

در جایی دیگـر نیـز، یـک تشـبیه دسـتمایه بیـان ویژگـیهـای سـهراب مـیشـود؛ تشـبیهی کـه او را بـه هنگـام تـاختن و هجـوم، بـه یـک گـرگ ماننـد
کرده است:

به ایران سپه رفت سهراب گرد عنان بارهی تیز تگ را سپرد
میان سپاه اندرآمد چو گرگ پراگنده گشت آن سپاه بزرگ

695 / 173 /2 ) و( 694

از ســوی دیگــر، از طریــق رفتــار، گفتــار و اندیشــه ســهراب نیــز بــه خصوصــیات اخلاقــی او پــی مــیبــریم؛ بــه عنــوان نمونــه، آن جــا کــه بــه دلیــل ناشــناس بــودن پــدر، بــا تهمینــه تنــدی مــیکنــد: ( 105 / 125 /2 ـ ( 102 و نیــز در جریــان رفتــار او بــا هجیــر، گردآفریــد و رســتم. در ایــن بخــشهــا، سهراب را فـردی عجـول، نـادان و سـادهلـوح مـیبینـیم کـه بـدون اندیشـه تصـمیم مـیگیـرد و بـه انجـام تصـمیم خـود اقـدام مـیکنـد. سـهراب در مـاجرای خـود آن قـدر بـیتجربـه اسـت کـه ابـزاری مـیشـود در دسـت تورانیــان و ایرانیـان. گردآفریـد بـا سـخنان شـیرین خـود، او را مـیفریبـد؛ هجیـر بــه او دروغ میگوید وسرانجام بـه دلیـل بـیتجربگـی و سـادهلـوحیش، در برابـر رسـتم مغلـوب مـیشـود. بـه ایـن دلیـلهـا، بایـد مهربـانی و نیـکنهـادی سـهراب را نیـز اضافهکرد و البتّه این نکته را که گمان میکند همرزمش همان رستم است.

روانشناسی شخصیت سهراب

ســهراب در شــاهنامه، بــا ویژگــیهــایی نظیــر هیجــانزدگــی، گســتاخی، بــیتجربگــی و کمخــردی، ســادهدلــی و زودبــاوری، خشــم و تنــدی، مهربانی، کینهجویی، حزن و ناامیدی، مخاطره جویی و جسارت، آزمندی و جاهطلبی و خوشبینیمعرّفی میشود.

هیجانزدگی

ســهراب نوجــوانی هیجــانزده اســت کــه نمــیتوانــد بــر فــراز و نشــیبهــای عــاطفی وجــود خــود چیــره باشــ؛دمــثلاً آن گــاه کــه نــژاد خــود را از مادرش تهمینه میپرسد، کودکانه به هیجان میآید و تصمیم میگیرد حکومتی نو در جهان پیریزی کند:

کنون من ز ترکان جنگاوران
برانگیزم از گاه کاووس را
به رستم دهم تاج و تخت و کلاه

از ایران به توران شوم جنگجوی بگیرم سر تخت افراسیاب چو رستم پدر باشد و من پسر

فرازآورم لشکری بیکران
ز ایران ببرّم پی طوس را
نشانمش بر گاه کاووس شاه
ابا شاه روی اندرآرم به روی
سر نیزه بگذارم از آفتاب
نباید به گیتی کسی تاجور
127/2 )و124 / 126 ـ ( 119

6

گستاخی

سهراب را در برخورد با مادر، گستاخ و بیادب میبینیم؛ آنجا که با آشفتگی دربارهی گوهر و پدر میپرسد:

که من چون ز همشیرگان برترم؟ همی بآسمان اندر آید سرم؟
ز تخم کیم، وز کدامین گهر؟ چه گویم چو پرسند نام پدر؟
گر این پرسش از من بماند نهان نمانم ترا زنده اندر جهان
105 / 125 /2 ) ـ ( 103

بیتجربگی و کمخردی

ســهراب، پهلــوانی بــیتجربــه و کــمخــرد اســتو ایــن صــفت از ســنّ و ســال او دور نیســت. گردآفریــد بــا یــک تشــبیه تمثیلــی، زور و توانــایی ســهراب را وســیله نــابودی او مــیدانــد؛ زیــرا متوجّــه کــودکی و بــیتــدبیری ســهراب شــده اســت و آگــاه بــه اینکــه او بیشــتر از اینکــه بیندیشــد، از ســر احساس عمل میکند:

تو را بهتر آید که فرمان کنی رخ لشکرت سوی توران کنی
نباشی بس ایمن به بازوی خویش خورد گاو نادان ز پهلوی خویش
137 /2 )و248 / 136 و(247

رفتــار ســهراب نیــز مؤیّــد همــین خصــلتهــای اوســتهنگــامی. کــه او موفّــق مــیشــود رســتم را بــر زمــین بزنــد و در آســتانه پیــروزی قــرار گیــرد، فریب سخنان رستم را میخورد. فردوسی در این جا او را مانند شکارگری میبیند که فراموش کرده است هم نبردش چه مایه توانمند است:

همی کرد نخچیر و یادش نبود از آن کس که با او نبرد آزمود ( 826/183 /2 )

سادهدلی و زودباوری

در ایــن داســتان، مــا ســهراب را فــردی ســادهلــوح مــیبینــیم. او بارهــا در مســیر رســیدن بــه خواســتهاش ناکــام مــیمانــد. شــاید علّــت ایــن ناکــامی را بتــوان در انتخــاب هــدف اشــتباه جســتوجــو کــرد. ســهراب کمــر بــه نــابودی ایــران بســته اســت؛ پــس لازم مــیآیــد کــه ایرانیــان او را بفریبنــد تــا کــامروا نشــود. دشــمن نیــز فریبــی دیگــر در ســر دارد. افراســیاب مــیخواهــد بــه یــاری ایــن پهلــوان نوخاســته، رســتم را از ســر راه خــود بــردارد. در ایــن داســتان، سهراب چند بار فریب میخورد؛ از افراسیاب، گردآفرید، هجیر، هومان و سرانجام رستم.

تندی و خشم

ســهراب، قــدرت کنتــرل تکانــه نــدارد فــوراًبــه خشــم مــی آیــد؛ همــان طــور کــه بســرعت هیجــان زده مــیشــود؛ بــه عنــوان نمونــه، آن جــا کــه گستاخانه با مادر سخن میگوید و تهمینه او را به آرامش و چیرگی بر » تندی« دعوت میکند:

بدو گفت مادر که بشنو سخن بدین شادمان باش و تندی مکن ( 106 / 125 /2 )