مقاله روش‌شناسی تفسیر فقهی قرآن کریم

بخشی از مقاله

چکیده

یکی از انواع روش های تفسیر قرآن کریم، »تفسیر فقهی« است که فقها و مفسران شیعه و سنی برای فهم احکام شرعی از قرآن کریم، از قرنهای اولیه اسلام تاکنون، از این روش استفاده کردهاند. » فقه القرآن« یا »آیات الاحکام « در حقیقت، یکی از انواع روش های تفسیر قرآن است که از آن به »تفسیر موضوعی قرآن« نیز یاد می شود. مقصود از روش تفسیری، مستند یا مستنداتی است که مفسران در فهم و تفسیر آیات قرآن از آن بهره گرفتهاند که به آن »منهج تفسیری« نیز گفته می شود.

در این نوشتار، بعد از مباحث مقدمی، به ویژگیهای روش تفسیر فقهی، انواع روش های تفسیری، مبانی و ادله اشاره شده است و به دلیل اهمیت این نوع روش تفسیری، مهمترین کتابهای مربوط از قرن دوم تاکنون آورده شده و در وسع این نوشتار، شیوه های دسته بندی و ارائه تفسیر فقهی - آیات الاحکام - ، معیار صحیح در تفسیر فقهی - آیات الاحکام - ، قلمرو و قواعد تفسیر فقهی و بالاخره برخی آسیبهای روش تفسیر فقهی بیان شده است.

مقدمه

احکام تشریعی قرآن، گرچه شامل احکام اعتقادی، اخلاقی و فقهی میگردد، اما آنچه به صورت اصطلاح »آیات احکام« در زبان فقهیان و مفسران به کار رفته یا در کتابهای حقوقی متداول شده، احکام عملی است که در زمینه عبادات، معاملات، تصرفات و عقوبات مطرح شده است. به همین دلیل، دستوراتی که به عقیده انسان نسبت به خدا، مبدأ، معاد، ایمان به رسل، ملائکه و عالم غیب مربوط میشود، یا آنچه به قلب و سیر و سلوک، آراستگی به فضائل و دوری از رذایل مربوط میباشد و خلاصه، آنچه از مقوله بایدها و نبایدهای ذهنی و جانحی - قلبی - است، از مصادیق احکام تشریعی به شمار نیامده و آیات مربوط به آن جزو احکام قرآن شمارش نگردیده است. از اینرو، عمده مفسران تفسیرهای فقهی از طرح این دسته از آیات به عنوان تشریعیات قرآن خودداری نمودهاند. حال، در پی پاسخ این پرسش هستیم که آیا این تلقی از احکام قرآن درست است؟ به عبارت دیگر، آیا میتوان آیات احکام را در محدوده احکام عملی قرار داد؟

.1 مفهوم شناسی

مقصود از روش تفسیری، مستند یا مستنداتی است که مفسران در فهم و تفسیر آیات قرآن از آن بهره گرفتهاند که از آن میتوان به »منهج تفسیری« نیز تعبیر کرد. در بعضی از اصطلاحات، گرایشهای تفسیری، منابع تفسیری یا اتجاه تفسیری با تعاریف گوناگون به جای روش تفسیری آمده است - ر.ک: رضایی، منطق تفسیر قرآن، 24 - 34

.2 ویژگیهای تفسیر فقهی

مفسر در تفسیر فقهی به عناصر زیر توجه بیشتری میکند:

الف - به تفسیر آیاتی میپردازد که احکام فقهی در مورد زندگی بشر دارد و تکلیف انسان را به صورت واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح در ابواب عبادات و معاملات و... بیان میکند.

ب - همت مفسر به استنباط احکام شرعی فرعی عملی از آیات قرآن است.

ج - معمولاً مفسر آیات الاحکام، شخصی مجتهد در فقه است. معمولاً مفسر در این گرایش با روش فقهی، مسایل را تجزیه و تحلیل میکند و در این راه از کتاب، سنت، عقل و اجماع بهره میبرد.

.3 انواع روشهای تفسیری

.1-3 تفسیر اد بی:

گروهی از مفسران با گرایش به مباحث ادبی و نحوی به تفسیر اجتهادی قرآن میپردازند. در چنین تفسیرهایی به واژگان، لغات، زبان عرب، صرف و نحو و... اهمیت زیادی داده میشود. تفسیر ادبی خود دو گونه است:

.1-1-3 تفسیر بلاغی و بیانی:

مفسران در تفسیرهای بلاغی و بیانی، به جنبه بلاغی عبارات و کلمات قرآن، اهتمام بیشتری دارند و به اجتهاد در تفسیر مرکبات قرآن با کمک علم معانی و بیان میپردازند؛ مانند: تفسیر الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل وعیون الاقاویل فی وجوه التأویل اثر جار االله محمود بن عمر زمخشری و تفسیر جوامع الجامع اثر فضل بن حسن طبرسی.

.2-1-3 تفسیر لغوی:

اهتمام غالب مفسران در تفسیرهای لغوی بر شناخت و اجتهاد در لغات، ریشه و اشتقاق و شکل و تغییرات آنهاست؛ مانند: تفسیر مفردات الفاظ قرآن اثر راغب اصفهانی.

.2-3 تفسیر فقهی:

در تفسیرهای فقهی، همت و اجتهاد بیشتر مفسران، بر شناخت و دریافت احکام فقهی الهی و احکام فرعی از آیات قرآن است که حدود پانصد آیه در قرآن جزء آیات الاحکام شمرده شده است؛ مانند »تفسیر کنز العرفان فی فقه القرآن اثر فاضل مقداد. مهمترین تفسیرهای فقهی از این قرار است:

1.    احکام القرآن جصّاص - م - 370؛

2.    احکام القرآن منسوب به شافعی - م - 204؛

3.    فقه القرآن راوندی - م - 573؛

4.    کنزالعرفان فی فقه القرآن، سیوری - م - 726؛

5.    زبده البیان فی احکام القرآن، مقدس اردبیلی - م - 993؛

6.    مسائل الافهام الی آیات الاحکام، جواد کاظمی - قرن یازدهم - ؛

7.    قلائد الدرر فی بیان آیات الاحکام بالاثر، احمد بن اسماعیل جزایری - م . - 1151

.3-3 تفسیر کلامی:

مفسر با سبک و گرایش کلامی به تفسیر آیات پرداخته و بیشتر آیاتی که بیانگر عقاید مسلمانان، اعم از توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد و... است با اعتقادات خاص خودشان تفسیر نمودند؛ مانند تفسیر الفرقان، شیخ محمد صادق تهرانی.

.4-3 تفسیر فلسفی:

از اصول و قواعد فلسفی برای درک مفاهیم قرآن، کمک گرفته میشود؛ مانند تفسیر القرآن الکریم اثر صدر المتألهین.

.5-3 تفسیر عرفانی:

مفسر با سبک و گرایش عرفانی، باطنی، رمزی و اشارهای به تفسیر قرآن میپردازند؛ مانند تفسیر شاه نعمت االله اثر نعمت االله کرمانی.