بخشی از مقاله
چکیده
امروزه بانکداری اسلامی در عرصه جهانی با توسعه روز افزوز مواجه شده است، به گونهای که به کارگیری انواع ابزارها و تلاش برای ایجاد انواع ابزارهای مالی جدید مبتنی بر شریعت مقدس جهت جذب و تخصیص منابع جزء اولویت های اصلی بانکداری اسلامی قلمداد شده است. از آنجا که نظام بانکداری کشور بر احکام عالیه اسلام استوار گشته است و کلیه فعالیت های بانکداری باید غیر ربوی باشد، لذا ضروری است تا از حداکثر ظرفیت های بانکداری اسلامی در زمینه تخصیص بهینه منابع به بخش های مختلف اقتصادی استفاده شود. امروزه کشورهای ایران و سودان بانکداری اسلامی را به طور کامل اجرا میکنند و علاوه بر این 1500 بانک یا مؤسسه مالی در سراسر جهان فعالیت های بانکی خود را بر اساس بانکداری بدون ربا قرار داده اند.
در این راستا، اگر چه روح اصلی همه بانک های بدون ربا مشترک است و آن حذف ربا از عملیات بانکی است. اما الگوهای اجرایی که هر یک از کشورها و بانکهای بدون ربا انتخاب کردهاند تا حدودی با یکدیگر متفاوت است و این امر باعث شده است مدلهای مختلفی از بانکداری بدون ربا پا به عرصه وجود بگذارد. از این رو، شناسایی ابزارها و محصولات بانکداری بدون ربا و استفاده از تجارب سایر کشورها نقش مهمی درگسترش و رونق بانکداری اسلامی و تحول نظام بانکداری ایران خواهد داشت. لذا در این مقاله، روش ها و ابزارهای مربوط به تجهیز و تخصیص منابع در نظام بانکداری کشورهای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.
-1 مقدمه
در دهه 70 میلادی - دهه 50 شمسی - تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی، تعداد انگشت شماری مؤسسات مالی در قالب صندوقهای قرض الحسنه یا مؤسسات سرمایه گذاری در ایران، مصر و کشورهای خلیج فارس اقدام به فعالیت مینمودند. با پیروزی انقلاب اسلامی و تصویب قانون بانکداری بدون ربا در سال 1362 و اجرای آن در سال 1363 تحول عمده ای در زمینه فعالیت بانک های اسلامی در جهان آغاز شد. به طوریکه بانکداری اسلامی یا بدون ربا در طی سال های اخیر توسعه چشمگیری داشته است.
شکل امروزی بانکداری که بیش از ششصد سال از پیدایش آن می گذرد، ابتدا به صورت مؤسسه های مالی ساده و با معاملات محدود در کشورهای اروپایی آغاز گردید و سپس همزمان با گسترش معاملات بانکی، از نظر کمی و جغرافیایی نیز توسعه یافت به طوری که در قرن گذشته وارد همه کشورها از جمله کشورهای اسلامی گردید. از حدود پنجاه سال پیش اندیشمندان مسلمان تلاش نمودند تا با حفظ بانک، معاملات آن را بر اساس تعالیم اسلام تعریف کنند، بطوری که نوع دیگری از صنعت بانکداری به نام بانکداری بدون ربا یا بانکداری اسلامی متولد شد و به سرعت در کشورهای مسلمان گسترش یافت، به طوری که امروزه در غالب کشورهای اسلامی و حتی برخی از کشورهای غیرمسلمان، بانکهای بدون ربا حضور جدی دارند و در برخی از کشورها چون ایران، پاکستان و سودان کل نظام بانکی بر اساس بانکداری بدون ربا طراحی شده است.
اولین مؤسسه مالی اسلامی، مؤسسه دارالمال اسلامی است که در سال 1981 در ژنو تأسیس شد این مؤسسه در مناطق و کشورهای مختلف جهان به عملیات بانکداری پرداخته است که باهاما، بحرین، گینه، نیجر، سنگال، سودان، سوئیس، امارات متحده عربی و انگلیس از این جمله اند. نتایج عملکرد این مؤسسه نشان می دهد که با وجود سرمایه گذاری کلان در توسعه و ایجاد ساختارهای مالی جانبی بدون هزینه، امکان سود عملیاتی کوچکی را نیز فراهم کرده است.
دومین مؤسسه بانکی اسلامی بزرگ دنیا گروه مالی اسلامی البرکه است. این گروه در لندن پایه گذاری شد و در سال 1982 در جده عربستان با بیش از 500 میلیون دلار سرمایه کار خود را آغاز کرد و هم اکنون در سراسر دنیا از جمله لندن، تونس، سودان، ترکیه، عربستان سعودی، دبی، بحرین، مصر، عراق و سنگاپور عملیات بانکداری انجام می دهد. سومین بانک بزرگ اسلامی، بانک بین المللی لوکزامبورگ است. این بانک یکی از موفق ترین مؤسسات مالی به ویژه در خلیج فارس و غرب است و در راستای همکاری گستردهتری با مؤسسات مالی اسلامی حرکت میکند.
اگر چه روح اصلی همه بانک های بدون ربا مشترک است و آن حذف ربا از عملیات بانکی است. اما الگوهای اجرایی که هر یک از کشورها و بانک های بدون ربا انتخاب کرده اند تا حدودی با یکدیگر متفاوت است. از اینرو، واکاوی روشهای مختلف تجهیز و تخصیص منابع جهت شناسایی مدل های مختلف بانکداری بدون ربا و ابزارهای اسلامی از اهمیت زیادی برخوردار می باشد. به همین منظور، در ادامه به بررسی روشهای تأمین مالی اسلامی در کشورهای منتخب از جمله مالزی، پاکستان، کویت، بحرین و سودان پرداخته و سهم وامهای اعطایی بانکهای اسلامی کشورهای مذکور را به تفکیک عقود اسلامی در سال 2015 نشان خواهیم داد.
-2 مبانی نظری و پیشینه تحقیق:
بانکداری اسلامی، نوعی از بانکداری است که مطابق قوانین دین اسلام - فقه اسلام - است و کاربرد عملی آن در توسعه اقتصاد اسلامی است. فقه اسلامی، اجازه نمی دهد که برای دریافت وام، بهرهای - به شرطی که از پیش تعیین شده باشد - پرداخت شود - در اصطلاح فقهی به آن ربا می گویند. - . همچنین از نظر دین اسلام، سرمایهگذاری در تجارتی که فراهم کننده سود یا خدمتی باشد ولی با قوانین اسلام ناسازگار باشد نیز حرام است.
مهمترین اصل در بانکداری اسلامی تقسیم سود و زیان حاصل از معامله و پرهیز از پرداخت ربا یا همان بهره پول است. شریعت اسلامی تنها ربا - بهره - را حرام اعلام کرد، اما سایر درآمدهای سرمایه را ممنوع نکرده است. به عبارت دیگر هر گونه پیش شرط برای انتفاع از اصل سرمایه و بدهی ممنوع اعلام شده است. براساس اصول اسلامی شیوه اجرایی و به کارگیری سرمایه در یک پروژه و موارد ایجاد شغل از اهمیت ویژه برخوردار است. با الهام از آیه 275 سوره دوم قرآن کریم، سوره بقره ممنوعیت کار و درآمد بدون ریسک موجب میشود که فعالیتهای مالی در اسلام داراییهای واقعی با ارزش افزوده همراه باشد.
بانکداری اسلامی بر تقسیم ریسک، دادوستد فیزیکی کالا، درگیری مستقیم با تجارت و کار، اجاره و قراردادهای ساختمانی با استفاده از عقود مختلف شرعی استوار است، همچنین بانکداری اسلامی با مدیریت دارایی به منظور افزایش درآمد عمومی است. تقسیم ریسک و مدیریت آن برای دستیابی به حاکمیت مشارکت و همکاری در انجام پروژهها یکی از اهداف بانکداری اسلامی است. سود در اسلام پاداش نام دارد و فعالیت های مبتنی بر تقسیم ریسک و استفاده از منابع برای بالابردن ارزش سرمایه مجاز شمرده شده است. معاملات مالی مجاز از سوی شریعت اسلامی باید مبتنی بر ارائه کالا، خدمات و منافع باشد.
این سیاست برای برخورد و تعامل بهتر سیاستهای پولی و مالی و ایجاد نظم بیشتر مورد توجه قرار دارد. به علاوه اسلام اجاره دارایی و حق عمری و رقبی و دریافت اجارهبها را مجاز دانسته است. - محب الرحمان،1393، ص - 25 عبدالرحیم - 2010 - در پایان نامه دکتری خود به بررسی کیفیت خدمات در بانکداری اسلامی انگلستان پرداخته است. وی با مد نظر قراردادن چند شاخص اساسی در تبیین کیفیت خدمات بانکی به این نتیجه رسیده که ارائه خدمات در بانکداری اسلامی با توجه به ماهیت عملکرد آنان در مقایسه با بانکداری متعارف از کیفیت بالاتری برخوردار هستند. نبی و همکاران - 1388 - ، به بررسی تطبیقی بانکداری اسلامی و متعارف در ایران و مالزی پرداختند.
در این راستا آنها دریافتند که سودآوری در بانکداری مالزی متاثر از ارزش داراییهای بانک میباشد. این در حالی است که این موضوع برای بانکداری ایران متصور نمیدانند. محرابی، لیلا - 1391 - ، به بررسی ساختار بانکداری اسلامی در کشور های اسلامی پرداخته است. وی به این نتیجه رسیده که رشد سریع و عملکرد مناسب بانکداری اسلامی دستاورد بانکداری اسلامی و تأمین مالی اسلامی است. میسمی، حسین - 1394 - ، به بررسی الگوهای مختلف اجرای بانکداری اسلامی در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی است. وی به مقایسه عملکرد بانکهای منتخب در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی در قالب تشابهات و تفاوتها پرداخته است.
-2 روشهای تأمین مالی اسلامی در نظام بانکداری کشورهای منتخب
-1-2 پاکستان
فرایند اسلامی شدن بانک ها در پاکستان در سا ل های 19791980 و به صورت تدریجی آغاز شد. پاکستان با فراهم کردن بستر تنظیمی برای بانک های اسلامی آغوش خود را بر روی فرآیند اسلامی شدن گشود. در این راستا، دولت نیز متعهد به ایجاد یک سیستم اقتصادی اسلامی در پاکستان و انجام تمام اقدامات لازم در این زمینه بود. طبق بخشنامه 2 ژوئن 1984، دولت پاکستان، برای تغییر تدریجی روش های مالی که شامل بانک های تجاری و تخصصی و نیز مؤسسات مالی غیر بانکی می شد، برنامه ای برمبنای خط مشی های ذیل اعلام کرد: - هدایتی، 1377، ص - 7
-1 از اول ژانویه 1985 کلیه اعتبارات اعطایی به دولت مرکزی، حکومت های ایالتی، مؤسسات دولتی و شرکتهای سهامی خصوصی از طریق روشهای اسلامی خواهد بود.
-2 از اول آوریل 1985 کلیه تسهیلات مالی به تمام اشخاص و مؤسسات به روشهای مشخص محدود گردید و پس از آن تمام بانکهای اسلامی بایستی بر اساس قواعد مشخص شده در چارچوب شریعت به اداره نظام بانکی خود میپرداختند.
-3 روش های اعطای تسهیلات اسلامی باید با توافق طرفین بر اساس اصول مشارکت، اجاره به شرط تملیک و مضاربه تحقق پذیرد.
-4 از اول ژوئن 1985 هیچ بانکی حق قبول پسانداز براساس بهره را نخواهد داشت و بجز پساندازهایی که به صورت حسابهای جاری قرضالحسنه بدون سود دریافت میشود، کلیه پساندازها براساس تقسیم سود و زیان بانک تحصیل خواهد شد.
