بخشی از مقاله
چکیده
هیچ درسی مثل تاریخ به دلیل حفظی بودن مورد هجوم و حمله واقع نشده است، این مسئله در منابع تاریخی نیز اشاره شده است. ابن فندق در کتاب تاریخ خود تاریخ بیهق مینویسد: »به حکم میل نفس بدین حفظ این علم آسانتر است. 2«و تصور بسیاري از مردم از خواص و عوام این است که تاریخ حفظی است. هر چند یونسکو هدف آموزش تاریخ را در تبدیل فهم پایدار و غیر قابل دوام به فهم پایدار اعلام کرد3، تغییري در درس تاریخ از حالت حفظی به فهمیدن ایجاد نکرد. با توجه به این مشکل تاریخ، در این مقاله سعی خواهد شد با عنایت به روشهاي نوین آموزش تاریخ، به چگونکی رفع این معضل پرداخته شود. سوال اصلی پژوهش این است که با چه روش هایی میتوان درك بصري دانش آموزان را افزایش داد تا یادگیري درس از سطح حفظ کردن به فهم برسد. این مقاله از نوع کتابخانهاي و به روش توصیفی –تجربی - تجربه آموزشی نگارنده - و در راستاي سوال پژوهش، دو روش استفاده از نقشههاي تاریخی و گردشهاي علمی مورد توجه قرار خواهد گرفت . موارد ذکرشده ابزارهاي سودمند در آموزش تاریخ هستند زیرا با استفاده از آنها درك دیداري مطالب و موضوعات تاریخی در فضاي جغرافیایی و مکانی محقق خواهد شد.
واژگان کلیدي: آموزش تاریخ، درك بصري، نقشههاي تاریخی، گردشهاي علمی
مقدمه
الف-تبیین مسئله
براي پژوهش سه کلاس سوم انسانی در دو مدرسه انتخاب شد. دبیرستان اول آیت االله خامنهاي در منطقه بهارستان - - 1 از آموزش و پر. رش شهرستانهاي استان تهران میباشد. نگارنده در این مدرسه به مدت سیزده سال مشغول به تدریس هستم. مسئله اصلی این بود که دانش آموزان علاقهاي به درس تاریخ نداشتند و این مسئله معضلی بود که با چه روش هایی میتوانم علاقه دانش آموزان را نسبت به درس تاریخ افزایش داده و یادگیري آنها را از سطح نامطلوب به سطح مطلوب برسانم. تعداد دانش آموزان در هر کلاس 27 نفر بود. در ابتداي کار از خود دانش آموزان شروع کردم و علل افت تحصیلی و عدم شوق و نشاطشان را جویا شدم.
پاسخ آنها این بود که به علل سنگین بودن و تکراري بودن مطالب قادر به حفظ کردن آنها نیستند. حفظ کردن درس تاریخ و به خاطر سپردن مطالب کتابهاي درسی همیشه دستاویزي براي انتقاد بر این بخش از برنامه درسی مدارس و دانشگاه ها بوده است. 4 دبیرستان دوم فاطمه الزهرا»س« بود که با عنوان نمونه دولتی و به تعبیري یک مرحله بالاتر از مدارس عادي تلقی میشود، دوسالاست که مشغول به تدریس هستم. تعداد دانش آموزان کلاس بیست نفر بود، دانش آموزان علی رغم این که در مدرسه نمونه دولتی بودند، علاقهاي به تاریخ نداشتند و از حجم زیاد کتاب و مطالب تکراري و حفظی مینالیدند.
براي حل این مشکل در صدد برآمدم دادههاي تاریخی به صورتی غیر از حفظ کردن و از طریق منابع دیداري در اختیار دانش آموزان قرار دهم، تا قواي فکري دانش آموزان به مراحل بعدي یعنی استنباط، استنتاج و استدلال برسد. لذا طرحم را با مسئولین آموزشگاه در میان گذاشتم و آن ها مرا به ادامه کار تشویق کردند. پس از شنیدن صحبتهاي دانش آموزان پرسشنامهاي را تنظیم کردم تا نظرات دانش آموزان را داشته باشم که میزان علاقه دانش آموزان به درس تاریخ، موانع یادگیري، راههاي پیشنهادي را در آن بنویسند. نتیجه ارزیابی حاکی است:
-1 ارزیابی اطلاعات:
دانش آموزان دبیرستان آیت االله خامنهاي انگیزه کمتري نسبت به دبیرستان فاطمه الزهرا داشتند و موانع یادگیري نیز از نظر آنها حجم مطالب کتاب و دروس سخت در یک روز بود. بیشترین درصد در قسمت سوم به اردوهاي علمی اختصاص یافت. بنابراین هدف اصلی نگارنده در سال جاري بر این تحقق یافت که با استفاده از منابع دیداري مثل نقشههاي تاریخی، عکس و فیلم و اردوهاي علمی یادگیري و فهم دانش آموزان را به سطح بالایی برسانم.
-2 انتخاب راه حلهاي مطلوب:
انتخاب روش تدریس یکی از مراحل اساسی طراحی آموزشی است که اساتید و معلمان با بهره گیري مطلوب از شیوههاي مناسب می توانند انگیزه و شوق یادگیرندگان را به حداکثر بهره برداري برسانند. بنابراین در اثربخشی روشهاي مناسب آموزش درس تاریخ از سوي معلمان و مدرسان این درس، تردیدي وجود ندارد. چرا که انتقال محتواي درسی یعنی مجموعه مفاهیم و مهارت ها و گزارشهاي تعیین شده از سوي برنامه ریزان تنها با اتخاذ شیوه یا شیوههاي مناسب آموزشی مطلوب محقق میشود. 5 البته قابل ذکر است که امروزه آموزش رویکرد نوینی یافته است و دیگر صرف رفتن به کلاس مطرح نیست. براي اثربخشی بهتر تصمیم گرفتم که یک راه حل موقتی که شامل دو طرح به شرح ذیل بود، اجرا کنم.
ب- استفاده از نقشههاي تاریخی:
نقشه همواره یکی از عناصر اصلی منابع تاریخی تلقی میشود، اکثر متون قدیمی به ویژه متون جغرافیایی و جغرافیاي تاریخی با نقشه همراه هستند. مورخان نیز در تحقیقات خود همواره از نقشه بهره برده اند. 6استفاده از نقشه در فهم دادههاي تاریخی بسیار موثراست. تصویري که از ترکیب نقشه و متن در ذهن محقق نقش میبندد بسیار زنده، ماندگار و مستند است. از این رو همواره توصیه میشود که مطالعه تاریخ با نقشه همراه باشد. اما مطالعه این نقشه ها باید با احتیاط صورت گیرد.
-1 آسیب شناسی نقشههاي کتاب - دروس - 15-12
متاسفانه نقشههاي استفاده شده در کتاب داراي اطلاعات مطلوب نیست. در این نقشه ها: حدود و ثغور ایران، همسایگان، محل و تاریخ جنگ ها، رویدادهاي مهم تاریخی، نام شهرها و نقاط استراتژیک یا ذکر نشده و یا این که کم اشاره شده بود. کما اینکه در تمام نقشههاي تاریخی اشارهاي به وسعت ایران در هر دوره نشده، از این روي نمی توان با مقایسه نقشه ها در دورههاي مختلف، کمیت وسعت ایران را مورد سنجش قرار داد از این روي به منظور فهم و یادگیري مطلوب مطالب با عنایت به نقشههاي تاریخی و جغرافیایی از نقشههاي مقالهاي در سایت www. aa-mahmoodian با عنوان »پیوند دیرپاي اران از روزگار ماد تا زمان تجزیه آن در عهد فتحعلی شاه به روایت نقشه« براي دانش آموزان استفاده شد.
در این نقشه ها، وسعت هر دوره مشخص شده است، به طوري که مساحت ایران در زمان صفویه سه میلیون کیلومتر مربع، دوره افشاریه 2/5میلیون کیلومتر مربع، دوره زندیه2میلیون کیلومتر مربع، دوره قاجاریه تا زمان آقامحمدخان قاجار 3/2 میلیون کیلومتر مربع و بعد از آن 2/4 کیلومتر مربع آمده است.به هر حال علی رغم اهمیت نقشه براي یادگیري مطالب، متاسفانه نقشههاي کتب درسی داراي ضعف هایی به شرح ذیل میباشد: در نقشه دوره صفویه، فقط اوج قدرت را نشان میدهد، راهنماي نقشه ناخواناست، مسیر لشکر کشی قرمز و نارنجی است که خیلی به هم نزدیکند. تغییرات پایتخت ها نشان داده نمی شود، به خصوص این که در دوره صفویه تغییر پایتخت اهمیت زیادي داشت. یکی از ضعفهاي دیگر ذکر دریاي عرب در نقشه بود، در صورتی که در تمام نقشه ها حقانیت ما در بحث خلیج فارس اثبات شده و نقشههاي مستند و مستدل آقاي محمدرضا سحاب در این زمینه در موسسه جغرافیایی سحاب بیانگر این ادعا است.
نقشه دوره افشاریه در دوران حکومت نادر واضح است، ولی خط سیر نادر در تعقیب اشرف افغان براي رسیدن به دهلی درهم و گنگ است. نقشه دورههاي دوره زندیه راهنما ندارد. پایتخت از بقیه شهرها جدا نشده و همه یک نشانه دایره شکل دارند، ازاین روي این نقشه تحول خاصی را نشان نمیدهد و مشخص نیست این ایالت در شرق خراج گزار هستند یا همسایه. همینطور با خطوطی باید کوچک شدن قلمرو دوره افشاریه و زندیه نشان داده میشد. دوره قاجاریه در درس چهاردهم بهتر از سه نقشه قبلی است. فقط یک نکته اینکه ایالات شمالی در همان زمان آقامحمدخان هم به طور کامل تابع دولت مرکزي نبودند، حال آنکه مولف محترم درس مربوطه در کتاب سال سوم آنها را بخش لاینفک ایران میداند. به نظر میرسد این ایالات نیمه مستقل بود، و فقط در زمان اقتدار حکومت مرکزي ایران، به آن خراج میدادند که در مقایسه با نقشه زند هویداست. نقشه درس پانزدهم براي فهم مناطق در قراردادهاي دوره قاجار مناسب است ولی فلش راهنما ندارد.
-2 سایر راهکارهاي ترغیب دانش آموزان به نقشه خوانی: با توجه به یادگیري بهتر درس با استفاده از نقشههاي تاریخی پایگاه اینترنتی موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب به دانش آموزان معرفی شد. در پایگاه فوق شانزده نقشه از دوره هخامنشیان تا زندیه وجود داشت. علاوه بر نقشه در اینترنت استفاده از نقشههاي تاریخی به صورت متحرك و انیمیشین خیلی مفید هستند و براي دانش آموزان در فرایند یادگیري موثر هستند. به خصوص از جهت مقایسه دوره ها مفید هستند.
-3استفاده از روش مباحثه گروهی براي نقشه خوانی: دانش آموزان گروه بندي شدند براي هر دوره سوالاتی مطرح شدکه دانش آموزان باید به صورت گروهی جواب میدادند، مثل بررسی قلمرو موقعیت جغرافیایی یک سلسله، پایتخت، ها، شهرها، شبکه راههاي تجاري، نظامی، خطوط مرزي که به ویژه خطوط مرزي در دوره قاجاریه اهمیت ویژهاي داشتند چرا که در بررسی ریشه جنگ ها، نقش قدرت ها و حکومت ها در تعیین خطوط مرزي مورد توجه بود. مناطقی که در عهدنامه گلستان، ترکمانچاي، آخال، پاریس، قرارداد گلد اسمیت از ایران جدا شدند از مباحث ویژه درس پانزدهم بود که باعث تاسف و ناراحتی دانش آموزان باعث مناطق از دست رفته شد. یک بخش مهم از کار روي نقشههاي تاریخی مقایسه سلسلههاي حکومتی با یکدیگر بود از نظر وسعت، شهرهاي مهم، همسایگان و مرزبنديهاي داخلی و خارجی تا میزان اقتدار و عظمت دورههاي مختلف و ضعف و سستی آن مشخص شود. در این راستا یکی از روشهاي دیگر که در کلاس استفاده شد این بود که دانش آموزان به صورت گروهی نقشه ترسیم میکردند که در آن
