بخشی از مقاله
چکیده
انسان مهم ترین عامل بروز حادثه است و 88 درصدآن به علت اعمال ناایمن افراد روی می دهداین موضوع با عنوان ایمنی بر مبنای رفتار کارکنان که اعمال ناایمن فرد از زوایای ایمنی، روانشناسی، جامعه شناسی، روابط کار و غیره بررسی می شود. برخلاف آنچه که در تکنیک های ارزیابی ریسک و تکنیک های ارزیابی خطای انسانی وجود دارد، حوزه عملکردروش های بررسی ایمنی بر مبنای رفتارکارگران، در پاسخ گویی به ایمن سازی صنایع و چالش هایی که در این خصوص وجود دارد، به روشنی مشخص نشده است.وتعیین محدوده کارکرد هر یک از این روش ها پژوهش هایی رامی طلبد .
کلمات کلیدی: ایمنی رفتاری ،اندازه گیری رفتار
-1 مقدمه
به دنبال بررسی هاینریچ در سال 1931 و ارائه مدل دومینو ، این اندیشه شکل گرفت که مهم ترین عامل بروز حادثه انسان است .هاینیچ در تحقیقات خود به این نتیجه رسید که 88 درصد حوادث به علت عملکرد ناایمن افراد روی می دهد .پس از آن، تلاش برای ارتقاء ایمنی در صنایع و کاهش حوادث، برپایه نگرش سخت افزای - حفاظت های فنی و بهبود محیط فیزیکی کارگاه ها - و نگرش نرم افزای - آموزش ، دستورالعمل ها، خط مشی، برنامه یزی برای کاهش حوادث صورت گرفت.با وجود تمام تلاش هایی که انجام شده از اهمیت عملکرد انسان در بروز پی آمدهای سنگین و گاه جبران ناپذیر حادثه کم نشد .همین موضوع باعث شد، متخصصان ایمنی برای پیشگیری از زیان، به نگرش ز یست افزای روی آورند . نگرشی که به تغییر رفتار انسان، به عنوان مهم ترین عامل بروز حادثه ، توجه دارد . در حال حاضر، فرهنگ ایمنی و همتا های آن ؛ جو ایمنی، ایمنی رفتای و ایمنی بر مبنای رفتار کارگران؛ به عنوان یک رویکرد ویژه در مدیریت ایمنی مورد توجه قرارگرفته است - - 1 متخصصان امید دارند از این راه بتوانند حوادث را کاهش دهند. برای این منظور، نخست لازم است شرایط فعلی به شیو های مناسب ارزیابی شود تا بتوان برنامه هایی برای ارتقای آن برگزید . این مقاله می کوشد تا روش ها و ابزار هایی که در این زمینه به کار میروند، توصیف کرده و چالش های موجود را بیان کند.
-2فرهنگ ایمنی،جوایمنی وایمنی بر مبنای رفتارکارگران
در ادبیات پیشگیری از بروز حادثه، همواره با عبارت هایی همچون فرهنگ ایمنی روبرو می شویم .بنابراین لازم است تفا وت و تشابه آنها درک شود. عبارت فرهنگ ایمنی پس از حادثه چرنوبیل رایج شد . نخستین بار، این عبارت در سال 1986 به وسیله آژانس بین المللی انرژی اتمی، در گزارش حادثه چرنوبیل به صورت رسمی به کار برده شد . در این گزارش، عبارت فرهنگ ایمنی برای توجیه خطاهای سازمانی ونقص درعملکردافرادی بیان شدکه شرایطرا برای ایجاد آن فاجعه فراهم کردند - 2 - . پس از آن پژوهشگرانی دیگر، تعاریفی دقیق تر ارایه دادند .ترنرو همکاران، فرهنگ ایمنی را مجموعه ای از باورها، هنجارها،انگیزه ها،نقش ها و عملکردهای اجتماعی و تخصصی می دانند که موجب کاهش رویارویی کارکنان،
مدیران، مصر ف کنندگان و عموم مردم با شرایط خطرناک و آسیب رسان شود - - 3 جو ایمنی به بررسی ادراکات و استنباط های کارکنان در مورد محیط کار، سطح علاقه مدیریت به ایمنی و اقدامات مربوط به ایمنی و میزان مشارکت افراددرکنترل ریسک می پردازد - 4 - . گفته شده جو ایمنی مفهومی جدا ولی وابسته به فرهنگ ایمنی است و می توان آن را به عنوان لا یه بیرونی فرهنگ ایمنی دانست .با این وجود ، مرز بین این دومفهوم - فرهنگ ایمنی و جو ایمنی - به درستی روشن نیست و.محققان بسیاری این دو مفهوم را به جای هم به کار برده اند - - 5 ایمنی بر مبنای رفتارکارگران به شناسایی و اصلاح رفتار هایی در محیط کار می پردازد که بر بروز حوادث موثرند و برای نیل به این منظور، زیرساخت های سازمانی و اجتماعی این رفتارها را در نظر میگیرد - - 6 به این ترتیب مشخص می شود، مفهوم این عبارات به یکدیگر نزدیک است . در بسیای از بررسی ها پژوهشگران این عبارات را به جای یکدیگر به کار برده اند .در این مقاله نیز چنین است و این مفاهیم هم ارز در نظر گرفته می شوند.
-3روشهای ارزیابی ایمنی بر مبنای رفتارکارگران
برای انجام کار های تحقیقاتی، لازم است روش های ارزیابی ایمنی بر مبنای رفتارکارگران به درستی درک شود . این ارزیابی براساس روش های فعالیت نگر، که به زیرساخت ها توجه دارد، انجام می شود .از آنجایی که تعیین زیر ساخت های رفتار افراد به زمینه های تئوریک مربوط می شود، ارزیابی آنها نیاز به تبیین نظریه ها و مدل هایی دارد که به روش علمی به دست آمده باشد . چنین مدل هایی از دل پژوهش کیفی برمی خیزد. تقریباً در همه مدل های حادثه، برهم کنش عوامل روانشناختی، سازمانی و رفتاری مطرح شده است .مدل دومینو - هانیریش- - 1993ومدل پاتوژن - ریزن - 1993-نمونه هایی گویا برای این موضوع هستند .بهتر آن است هر مجموعه و یا دست کم هر کشوری مدل ها یی خاص خود داشته باشد، ولی به علت نبود این چنین مدل هایی در پژوهش های ملی ایران می توان از مد لهای کشور های دیگر بهره جست.یکی از مدل های ساده و قابل فهم، که پژوهشگران ایمنی تایید کرده اند، مدلی است که به وسیله - باندورا - 1986-ارایه شد . این مدل ، مدل جبرگرایی دوسویه - شکل - 1،که به سادگی نشان می دهد که دست کم سه عامل فرد - عوامل روانشناختی درونی - سازمان و شغل - عوامل .مشاهده پذیر - بر فرهنگ ایمنی مؤثر است - - 3 بر همین اساس، ابزارهایی گوناگون برای اندازه گیری ابعاد فرهنگ ایمنی ساخته شده است . آشناترین ابزار برای اندازه گیری جنبه های روانشناختی کارکنان، پرسشنامه ای جو ایمنی است که برپایه روش های مختلف مصاحبه تهیه شد هاند.
برای اندازه گیری جنبه های رفتاری کارکنان سطوح پائین تر، روش نمونه برداری ایمنی با استفاده از فهرست بازبینی اعمال ناایمن به کارمی رود .رفتارهای کارکنان رده های بالا و مدیران، بر پایه اقداماتی که برای بهبود وضع ایمنی به کارگرفته شده است، گزارش های شبه حادثه، بازرسی های هفتگی و ... بررسی خواهند شد . هم چنین، جنبه های سازمانی به وسیله ممیزی سیستم مدیریت ایمنی - .اندازه گیری می شود - - 7 به طور کلی روش ها و ابزار هایی که برای اندازه گیی و ارزیابی فرهنگ ایمنی در پژوهش های مختلف به کار رفته ، عبارت اند از: مصاحبه، پرسشنامه، مشاهده، بررسی اسناد - 8 - . این روش ها بارها و بارها در پژوهش های داخلی بکار برده شد ه است .اما عدم آگاهی برخی پژوهشگران نسبت به نکات کلیدی مربوط به هر روش موجب شده نتایج قابل اعتماد نباشد.
4 -مشاهده و فهرست بازبینی
یکی از روش هایی که برای ارزیابی رفتار های ناایمن به کار می رود، روش مشا هده است . در چنین ارزیابی هایی باید توجه داشت.مشاهده ها به گونه ای باشند که با استفاده از داده های عینی نتایج را مشخص کنند . برای این منظور از فهرست بازبینی استفاده می شود . در تهیه فهرست بازبینی آنچه که مهم است مشخص کردن عملکرد ایمن و ناایمن می باشد. ابتدا باید تصمیم گرفت که چه عملکرد هایی ایمن و چه عملکرد هایی ناایمن تلقی شود . برای این منظور شیوه هایی گوناگون به کار می رود .بررسی گزارش های مربوط به حوادث و شبه حوادث، مصاحبه با استادکاران و بررسی مقررات و دستور العمل های کار می تواند مفیدباشد .چنانچه حوادث و شبه حوادث به خوبی ثبت و بررسی شده باشند، گزارش ها می تواند دربردارنده اطلاعات مهم و سودمند درباره رفتار های ناایمن کارکنان باشد . استادکاران افرادی ورزیده هستند که اطلاعات آن ها می تواند بازگوکننده بسیای از حوادث، شبه حوادث ورفتار هایی ناایمن باشد که خود یا دیگران تجربه کرده اند .مقررات، دستورالعمل ها و آئین نامه ها دربردارنده نکاتی است که می توان رفتار های ایمن و ناایمن را از آن استخراج کرد .بنابراین، در تهیه فهرست بازبینی لازم است همه این اطلاعات به خوبی گردآوری و بررسی شود.
