مقاله روش های سنتی ذخیره آب باران در شمال استان گلستان

بخشی از مقاله

چکیده

مشکلات ناشی از دسترسی به آب سالم از نظر کمی و کیفی ساکنین شمالی استان گلستان که دراقلیم نسبتاٌ خشک این منطقه زندگی می کنند وادار کرده است که جهت سازگاری با طبیعت و مقابله با کمبود های دایمی آب مورد نیاز خود جهت مصارف مختلف که مهمترین آن آب شرب می باشد، دست به ابتکارات جالبی در ذخیره رواناب پشت بام به هنگام وقوع بارندگیها بزنند. از طرف دیگر با توجه به بافت سنگین خاک این مناطق که امکان ذخیره هرزآب ها را ندارد و همچنین این محدودیت، امکان استفاده از آب های زیر سطحی را بسیاری سخت می نماید.

با توجه به اینکه این روش در حال حاضر در بسیاری از مناطق شمال شرق استان بطور سنتی در حال اجرا می باشد در صورتی که بتوانیم با شناخت کامل از روشهای سنتی و سیر تحول و پیشترفت تدریجی آن در طول سالیان دراز، اطلاعات کاملی کسب گردد و علاوه بر اصلاح برخی از روشها، روشهایی که بهترین نتیجه را در طول سالیان گذشته برای برخی از ساکنین داشته اند شناسایی و ترویج گردند و حتی با ترویج این روشها در بسیاریاز مناطق دیگر استان مخصوصاٌ مکانهای عمومی و یا صنعتی که حتی مشکل کم آبی در آن دیده نمی شود با این روش علاوه بر ترویج روشهای استفاده حداکثری از آبهای جاری، صرفه جویی قابل ملاحظه ای نیز در هزینه ها نمود.

مقدمه

قرن هاست که جوامع بشری ساکن در مناطق خشک با تکیه بر دانش بومی خود به شیوه های مختلف اقدام به جمع آوری آب باران و هرزآب می نمایند. این روش با توجه به اینکه از دیرباز با آلات و مصالح بومی انجام می شده است بسیار ارزان و قابل استفاده بوده که می توان آنها را در مناطق شهری و غیر شهری نقاط مختلف جهان به کار برد. البته بدیهی است که در حال حاضر ابداع مصالح و شیوه های امروزی و تلفیق آن با شیوه های بومی، باعث افزایش کارایی و بهره وری سیستم های جمع آوری باران و هرزآب نسبت به شیوه های سنتی شده است .

برخی از کاربردهای جمع آوری آب باران و هرزآب ها عبارتند از: آبیاری گیاهان کشت شده، مصارف خانگی - شرب و بهداشتی - مصارف در دامداری ها و دامپروری ها، استفاده دراستخرهای پرورش ماهی. به هرحال جمعآوری آب به کلیه عملیاتی اطلاق می گردد که در حوضههای آبگیر و یا هر سطح عایقی برای افزایش رواناب انجام میگیرد. در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک، بخش عمده از آبی که به درون خاک نفوذ میکندیا، از راه تبخیر مسقیماٌ هدر می رود یا از راه تعرق توسط گیاهانی که از نظر اقتصادی بیفایده هستند به مصرف میرسد لذا برنامه ریزی و هدفمند نمودن بهره برداری از این رواناب ها می تواند تا حدود زیادی مشکلات کم آبی را در فصول خشک کم نماید.

براساس بررسیهای به عمل آمده، جمع آوری آب باران از پشت بامها محدود به نقاط خاصی در کره زمین نمی باشد و در بسیاری از نقاط جهان از دیر باز استفاده می شده است. درکشورهائی نظیر چین، هند، تایلند، مالزی سنگاپور، گوام، انگلستان، آلمان، تایوان، فوجی، . … و حتی ایران، جمع آوری آب باران از پشت بامها به طور عمده برای تأمین آب شرب و مصارف خانگی متداول بوده است. صرفنظر از علل استفاده و یا عدم استفاده از این روش برای تأمین آب در بعضی مقاطع زمانی و یا در مکانهای خاص، بهره برداری از سیستم های سطوح آبگیر باران از زمان قدیم تا به امروز همچنان تداوم داشته است و بعضی از سازه های مربوطه پس از بازسازی مجدد و یا نوسازی هم اکنون در نقاط مختلف جهان و ایران از رواج زیادی برخوردار است - شعاعی و دیگران، . - 1382 استفاده از این روش امروزه نیز در بسیاری از مناطق شمالی و ترکمن نشین استان گلستان ادامه دارد .

وجود کاروان سراهای متروکه به ویژه در مسیر جاده ابریشم و قلعه های نظامی در نقاط صعب ال عبور که اغلب در قله تپهها و کوههای پر شیب واقع شدهاند و نبود آثار باقی مانده از روشهای تأمین آب از طریق آب رودخانه ها و یا چاه ها و امثالهم در آثار تاریخی یاد شده، این تصور را قوت می بخشد که تأمین آب از طریق جمع آوری و استحصال آب باران انجام می شده است. وجود پشت بامهای سنگفرش و آجر فرش شده، سنگهای صیقلی شده در رخنمون های سنگی در نزدیکی چنین آثاری از دلایل اصلی این مدعا می باشد.

آنچه در زمینه جمعآوری آب از پشت بامها و حیاط منازل و سطوح مصنوعی آبگیر روزمینی مطرح می باشد امکانپذیری بهینه سازی استفاده از منابع آب قابل دسترس است که می تواند بر طرف کننده قسمتی از نیازهای انسان به آب به ویژه در مناطق روستائی برای مصارف مختلف باشد. بدیهی است استفاده از این روش در مناطق پر جمعیت و شهرهای بزرگ از نظر تأمین آب شرب به دلایل زیادی از جمله آلودگی هوا که باعث کاهش شدید کیفیت آب باران برای مصارف شرب می شود، نمی تواند برآورد کننده نیازها باشد .

اما در چنین مناطقی می توان بخش قابل توجهی از آب مورد نیاز برای مصارف غیر شرب را از طریق جمع آوری آب باران از پشت بامها، حیاط منازل، سطوح غیر قابل نفوذ روزمینی مانند سطح خیابانها، زمینهای بازی دارای سطح غیر قابل نفوذ و امثالهم تأمین نمود.. آقای حسن ذوالفقاری در مقاله ای تحت عنوان نگاهی به روشهای جمع آوری آب باران برای مصارف خانگی با تاکید بر ﺍﻫﻤﻴﺖ ﻭ ﺿﺮﻭﺭﺕ توجه به استحصال آب باران به عنوان یکی از منابع کمکی آب مصرفی خانگی در محیطهای شهری و روستایی، روش عملی حمع آوری آب باران از سطوح آبگیر مناسب بویژه بامها مورد بررسی قرار بگیرد.

قدوسی جمال در مقاله ای تحت عنوان روشهای بومی و نوین جمع آوری و استحصال آب باران و کابرد آنها " راه کاری برای سازگاری ﺑﺎ ﻛﻢ آبی با هدف شناسائی و مشخص نمودن نوع، مشخصات و کابرد های انواع سامانه های سطوح آبگیر سنتی و نوین، اقدام به بررسی و تحلیل روش های مختلف بومی و نوین استحصال و جمع آوری مستقیم ریزش های جوی در محل نزول و رواناب های ناشی از آنها با استفاده از روشهای سنتی شده است.

نتایج به دست آمده مبیین کارآئی و نقش موثر چنین روشهائی در تأمین آب برای مصارف مختلف در مناطق روستائی و حتی شهری مستند به یافته های تحقیقاتی است. بر این اساس ضروت دارد با اتخاذ راهبرد های مقتضی، سرمایه گذاری و اقدامات ترویجی و ترغیبی از چنین روش هائی به ویژه در بخش های کشاورزی، محیط زیست برای تأمین آب در مناطق روستائی و محیط های طبیعی استفاده شایسته شود.

هدف از این مقاله شناسایی روشهایی است که در حال حاضر در مناطق ترکمن نشین جهت ذخیره هرزآب های ناشی از سطح عایق پشت بامی جهت ذخیره و در مواقع کم آبی مورد بهره برداری قرار می گیرد. لذا پس از بررسی های انجام شده در مناطق مختلف و روشهایی که ساکنین این مناطق از دیر باز در جهت ساخت و بهره برداری از این مخازن بکار گرفته اند و همچنین علل بی توجهی به سنتهای گذشته مورد بررسی قرار گرفت .

موقعیت استان گلستان

استان گلستان در شمال و شمال شرق کشور بین طولهای جغرافیایی"19 و 56 œ تا"51 و 53 œ شرقی و عرضهای جغرافیایی"08 و 38 œتا 30"و 36 œ شمالی قرار دارد. براساس آخرین تقسیمات کشوری در سال 1388 استان 13 شهرستان، 24 شهر، 21 بخش، 50 دهستان 1075 روستا می باشد. این استان طبق سرشماری نفوس و مسکن سال 1385 دارای 379774 خانوار جمعیت می باشد. مساحت این استان 20893 کیلومتر مربع است. مرکز استان گرگان می باشد.
 
این منطقه با وضعیت توپوگرافی خاص از ارتفاع -27 متر تا 3750 متربه همراه تنوع آب و هوایی، پوشش گیاهی و اقلیمی خاصی را ایجاد نموده است. آب و هوای استان با توجه به موقعیت جغرافیایی دارای شرایط آب و هوایی سرد کوهستانی، معتدل، نیمه خشک و خشک بوده و میزان بارندگی آن از200 تا 800 میلی متر در نوسان است. وضعیت پوشش گیاهی نیز به تبعیت از وضعیت اقلیم نیز بسیار متنوع می باشد بطوریکه از جنگلهای انبوه در جنوب استان تا مراتع فقیر و ضعیف در شمال در نوسان می باشد. حدود 430 هزار هکتار از اراضی کوهستانی و جنوب استان به جنگل و حدود 730 هزار هکتار از اراضی مناطق میانی استان به اراضی زراعی و حدود 850 هزار هکتار از اراضی شمال استان به مراتع اختصاص دارد.

بیش از دوسوم مناطق جلگه ای دارای آب و هوای خشک و نیمه خشک می باشد که هر چه به سوی شمال و مرز ترکمنستان نزدیک می شویم بر خشکی آن افزوده می شود. یک سوم دیگر، که مانند نواری سبز ، بین بخش کوهستانی در جنوب و بخش خشک و نیمه خشک در شمال جای گرفته است، آب و هوای معتدلی دارد و از نظر کشاورزی بسیار پر بازده است. بیش تر شهرها و روستاهای استان نیز در این ناحیه ی سرسبز جای گرفته اند.

مناطق جنوبی استان دارای آب و هوای سرد کوهستانی می باشد. میزان بارندگی استان نیز از 150تا 1000 میلیمتر در تغییر است و متوسط بارندگی استان حدود 430 میلیمتر در سال می باشد. براساس آمار موجود در استان گلستان حجمی معادل 9/46 میلیارد مترمکعب آب وجود دارد که از این مقدار حدود 6/6 میلیارد متر مکعب 70 - درصد - بر اثر تبخیر و تعرق به جو بازگشته و حدود یک میلیارد متر مکعب در شبکه آبهای سطحی و 1/8 میلیارد متر مکعب به صورت آبهای زیرزمینی در آبخوانهای دشت و ارتفاعات ذخیره و جریان پیدا می کند که ازاین مقدار حدود 1/3 میلیارد متر مکعب ذخیره آب زیرزمینی دشت می باشد.

روش تحقیق ابتدا با شناسایی مناطقی که در حال حاضر از این روش استفاده می نمایند و موارد استفاده و علل اقبال و یا عدم اقبال ساکنین مناطق مختلف به سنت های گذشته از طریق مصاحبه با افراد مطلع بررسی و با مشاهده واقعیت های موجود، کلیت موضوع مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت که بطور خلاصه ذیلا به آن پرداخته شد. موارد مورد نظر در این مبحث به آن پرداخته شد بیشتر حول محور نوع و حجم مخزن ذخیره آب، نوع بهره برداری و علل بی توجهی به سنت های گذشته بوده است.

الف – نوع مخزن تنوع و گوناگونی مخازن و هم چنین استفاده از مخازن به عنوان تراس خانه ها در سالهای اخیر نشان از یک نوع سازگاری با شرایط جدید در این مناطق می باشد. انواع مخازنی که در حال حاضر در این مناطق بکار می رود را می توان به سرح ذیل نام برد: ا- مخزن های مخروطی شکل این مخزن ها شاید یکی از قدیمی ترین شکل ذخیره آب در این مناطق می باشد این الگو شاید از ساخت آب انارهایی که در نقاط مختلف کشور و منطقه ساخته شده گرفته شده است که مهمترین بحث آن خنک نگه داشتن آب این مخازن می باشد.