بخشی از مقاله
چکیده
امروزه ارزیابی ریسک محیط زیستی به عنوان ابزاری کارآمد در مطالعات مدیریت ریسک محیط زیستی پروژه هایی که از نیروی تخریب بالایی برخوردارند، مطرح است برقراری سیستم های مدیریت محیط زیست با فراهم نمودن محیط زیستی سالم و پویا در جهت توسعه پایدار، می تواند افکار را برای پذیرش این مهم آماده و خود به عنوان الگویی موثر در حفظ و نگه داری محیط زیست ایجاد بهبود مستمر واقع شود. ارزیابی ریسک یک روش منطقی برای تعیین اندازهکمّی و کیفی خطرات و بررسی پیامدهای بالقوه ناشی از حوادث احتمالی بر روی افراد، مواد، تجهیزات و محیط است. در حقیقت از این طریق میزان کارآمدی روش های کنترلی موجود مشخص شده و دادههای باارزشی برای تصمیمگیری در زمینه کاهش ریسک، خطرات، بهسازی سیستمهای کنترلی و برنامه ریزی برای واکنش به آنها فراهم میشود. فرایند ارزیابی ریسک سعی دارد رویدادها را قبل از وقوع شناسایی و کنترل نموده یا برنامهای تهیه نماید که در زمان وقوع این رویدادها با آنها مقابله کند. به همین منظور در این مقاله به تشریح مفاهیم خسارت و انواع ارزیابی ریسک و همچنین اثرات آن بر سدها میپردازیم. در ادامه به بررسی مقالات پیشین در موضوع ارزیابی ریسک زیست محیطی بر روی سدها پرداختیم.
کلمات کلیدی: ارزیابی ریسک، بحران، سوانح، مدیریت، سد
.1 مقدمه و هدف
ارزیابی ریسک محیط زیستی فرایند تحلیل کمی و کیفی پتانسیلهای خطر و پیشبینی بالفعل شدن ریسکپذیری بالقوه پروژه با در نظر گرفتن حساسیت، یا آسیبپذیری محیط پیرامونی آن است[1] مفهوم ارزیابی ریسک محیط زیستی، مشخص کننده این است که در صورت بروز تنش، خطرها با چه شدتی و تا چه مسافتی محیطهای انسانی و طبیعی را تهدید میکنند.[2] ارزیابی ریسک محیط زیستی گامی فراتر از ارزیابی ریسک بوده و در آن علاوه بر بررسی و تحلیل جنبه های مختلف ریسک، ضمن شناخت کامل از محیط زیست منطقه تحت اثر، میزان حساسیت محیط زیست متأثر و همچنین ارزشهای خاص زیست محیطی منطقه نیز در تجزیه و تحلیل و ارزیابی ریسک منطقه در نظر گرفته میشود.[3]
ارزیابی ریسک محیط زیستی به عنوان نیاز قانونی برای فعالیتهایی است که دارای نیروی تخریب بر سلامت انسان و یا محیط زیست هستند . ارزیابیریسک یکی از بخشهای جدانشدنی و ضروری صنعت و محیط زیست به منظور حصول اطمینان از تأمین ایمنی است. ازآنجایی که ماهیت ارزیابی ریسک ریسک شامل مدیریتریسک و تصمیمگیری تحت شرایط عدم قطعیت است، لذا روشهای ارزیابیریسک به طورگستردهای در برآورد سطح ایمنی مورد استفاده قرار میگیرند.[4]
ارزیابیریسک این فرصت را به متخصصین میدهد که بسیاری از دادههای اولیه مهم را برای تصمیمگیریهای ایمنی در نظر بگیرند و با ارزیابیهای کیفی و کمی به تکمیلاطلاعات خود بپردازند و نهایتاً به اتخاذ تصمیمهای مناسب چه از لحاظ اقتصادی و چه از لحاظ عملکردی، بپردازند. مدیریت ریسک فرآیندی روشن و سیستماتیک است که با تعیین، تحلیل و اعمال کنترلهای لازم برای غلبه بر ریسکها، انجام میگیرد. به طور کلی هدف تحلیل ریسک شناسایی و مدیریت این عدم قطعیتها است.[5] سوانح و بلایا در حقیقت رخدادی طبیعی یا انسان ساخت هستندکه به دلیل بروز ناگهانی و عمق ویرانی آن، مردم سانحه دیده توان رفع خسارت وارد شده را نداشته و نیازمند کمک دیگران هستند. قربانیان اصلی سوانح را کسانی تشکیل میدهند که توان مالی آنان ضعیف است. در دهههای اخیر به دلیل افزایش جمعیت، فقر و آسیبپذیری مردم، عوارض ناشی از سوانح نسبت به گذشته از عمق و شدت بیشتری برخوردار شده است.
هرچند سوانح عموماٌ رخدادهای غیرعادی و جدا از زندگی عادی تلقی میشوند، اما در حقیقت عکس این موضوع صادق است. سوانح، انعکاسهای زندگی عادی انسانها هستند. آنها نتیجه ساختارهای اقتصادی و اجتماعی جوامع هستند. بر این اساس سیل یا زمین لرزه اساسا و به خودی خود یک سانحه نیستند. استقرار سکونتگاههای جوامع در سیلابدشتها و یا در حاشیه گسلهای فعال آسیبپذیری آنان را در مقابله حادثه تشدید میکند.در حقیقت رابطه متقابلی با شرایط آسیب-پذیری یک جامعه دارد. از طرف دیگر، تفاوتهای آشکاری بین انواع خطرهایی که آسیبپذیری انسان را آشکار میسازد وجود دارد و باید بین خطرات طبیعی و انسان ساخت تفکیک قائل شد.[6]
وقوع زلزله، سیل، رانشزمین و غیره از یکسو و بروز حوادث ناشی از حمل و نقل موادخطرناک، فرسودگی تاسیسات نفتی، افزایش حجم و تنوع پساب های ورودی به تصفیهخانههای فاضلابشهری و روستایی و غیره ازسوی دیگر احتمال خطر آلودگی منابع آب را افزایش می دهد. برای مقابله با حوادث دو روش وجود دارد: -1 مدیریت بحران و -2 مدیریت ریسک.
سدها ساختمانهای عظیم بشر ساخته هستند که از یک طرف به لحاظ پیچیدگی و تعدد مشخصههای گوناگون و از طرفی دیگر به علت سرمایه گذاریهای سنگین، می باید ایمنی بالایی برای آنها قائل شد.[7] آسیب دیدن و شکست سدها اگرهم با خسارتهای جانی و مالی همراه نباشد، می تواند لطمه زیادی به بخش اجتماعی محیط زیست تلقی شود. بنابراین با تغییرات مناسب در طراحی و ساخت، تا اندازه زیادی میتوان بر تخریبهای حاصل از احداث سدها بر محیط زیست فائق آمد.[8]
.2 تئوری و پیشینه تحقیق .1.2 مواد و روشها
· نظری دوست - 1390 - در ارزیابی ریسک سوانح آلودگی سدهای در دست بهرهبرداری و اجرا استان تهران، ارزیابی ریسک هفت سد مهم استان تهران را مورد بررسی قرار داده است. در این تحقیق ابتدا به مدلهای مختلف ارزیابیریسک اشاره، سپس چگونگی تهیه نقشههای مورد نیاز در راهاندازی مدل، نحوه عملکرد مدل WRASTIC برای ارزیابی-ریسک ارائه شده است. در نهایت بعد از طبقهبندی پذیرش ریسک آلودگی توسط هر سد، برنامه مدیریت پایش و کنترل برای هر سد ارائه شده است.[9]
· Hughes و همکاران - 2002 - در گزارش خود تحت عنوان استفاده از ارزیابیریسک برای حفاظت سدها ابتدا در مورد تعیین معیارهای ریسک و عوامل قانونی در زمینه منابع و سازههای آبی از جمله سدها اشاره دارد. سپس به متدهای ایمنی سدها از جمله متد تخمین سیل و سپس به تشریح ارزیابیریسک portfoilo اقدام مینماید. در بخش آخر گزارش خود به کاربرد مدل مذکور را در مطالعه موردی سدها در انگلستان میپردازد. این مطالعه موردی شامل طراحی PRA، ورودیها، تخمین سیل، زلزله و شکست سد، نتایج، تخمین هزینه و ارائه گزارشات میباشد.[10]
· Alexiou و همکاران - 2005 - در مطالعه خود با استفاده از روش فازی در GIS ارزیابی ریسک سازهها را مورد بحت قرار می دهد. در این تحقیق با کمک روش تحلیل سلسله مراتبی در تعیین وزن معیارهای ریسک و در درجهبندی آنها و آنالیز حساسیت بهره گرفته شده است. در نهایتبا ارائه یک نمودار سلسله مراتبی برای یک سازه فرضی و وزندهی و تعیین معیارها به صورت مطالعه موردی به بسط بیشتر موضوع پرداخته شده است.[11]
· - 1989 - David در گزارش خود تحت عنوان ارزیابیریسک در تصمیمگیری ایمنی سدها ابتدا به نقش عوامل مختلف از جمله مالکان و اجراکنندگان و ... در زمینه ایمنی سدها اشاره میکند. سپس به قسمتهای مختلف ارزیابیریسک سدها و توسعه مدل ریسک وخروجیها و اطلاعات حاصله از این جریانات میپردازد و با ارائه مثالهای کاربردی به شرح و توضیح بیشتر آن میپردازد. در قسمت پنجم به معیارهای ریسک قابل پذیرش در مورد سدها و تصمیمگیری در مورد ایمنی سدها اشاره می نماید.[12]
· Lave و - 2010 - Balvanyos در مقاله خود تحت عنوان آنالیز ریسک و مدیریت ایمنی سد به نقش و اهمیت انسان در ایجاد ریسکهای پرخطر برای محیطزیست و منابعطبیعی اشاره میکند. سپس نقش اجتماع و انسان را به عنوان عامل اصلی افزایش آلودگی بیان میدارد. همچنین به پیامدها و خطرات پنهانی که در طبیعت وجود دارد و به صورت بالقوه میباشد و با اندکی تغییر و دگرگونی توسط انسان میتواند باعث صدمات جبرانناپذیری شود بحث میکند. در نهایت به اهمیت وجودی علم مدیریت ریسک برای جلوگیری از بروز و پیدایش این پتانسیلهای بالقوه ایجاد آلودگی، قوانین و معیارهای آلدئولئوپولد در مورد ارزیابی و خطرات ریسک و نحوه جلوگیری از آنها و به کار بستن مدیریت ریسک همزمان اشاره می نماید.[13]
· Francisco و همکاران در سال 2009 مقالهای را تحت عنوان شاخص خطر زیست محیطی: ابزاری برای ارزیابی ایمنی سدهای برای ورود شیرابه به نگارش در آوردند. در این تحقیق عنوان شد که سدها به عنوان یکی از مخازن انباشت شیرابههای زباله که حاوی مقادیر زیادی مواد آلی و فلزات سنگین هستند میباشند. بنابراین یک تهدید مهم برای محیط زیست به شمار میآیند. مدل های ارزیابی ریسک موجود ریسکهای خاص که باعث نشت شیرابه به مخزن سد میشود را در نظر نگرفته است. در این مقاله یک روش برای بهبود ایمنی محیط زیست سد با توجه به پارامترهای مورد استفاده در ساخت و ساز و مدیریت ارائه شد. به منظور انجام این مدل باید ویژگیهای سد شناخته شوند که عبارتند از: - 1 ثبات ژئوتکنیک - 2 فرسایش شیب پایین دست - 3 نوع آببندی سد - 4احتمال - 5 overtopping حجم نفوذ شیرابه داخل سد - 6 بارگذاری شیرابه. هنگامی که این پارامترها محاسبه شد با استفاده از منحنی امتیاز به واحدهای همگن تبدیل شد. از مطالعه و تجزیه و تحلیل این پارامترها شاخص خطر زیست محیطی برای یک سد برای شیرابه می تواند محاسبه شود.[14]
• ابراهیم نژاد و کرمی راد - 1387 - در مقاله خود تحت عنوان مدلی جهت ارزیابیریسک پروژه با معیارهای فازی جهت انجام فرآیند مدیریت ریسک، چهار مرحله را پیشنهاد می نمایند. در مرحله اول، هدف شناسایی علل بروز تأخیر و افزایش هزینه پروژه میباشد که با توجه به ادبیات موضوع و اعمال نظر اساتید و کارشناسان خبره صورت گرفته است. در مرحله دوم، آنالیز کیفی جهت اولویتبندی عوامل بروز ریسک در پروژه انجام شده است که دادههای مورد نیاز این مرحله با استفاده از روش توزیع پرسشنامه در بین خبرگان صنعت سدسازی کشور، جمعآوری شده است. در مرحله سوم، ارزیابی کمی ریسک به وسیله کنترل منطق فازی، جهت مشخص نمودن میزان ریسک پروژه انجام شده است و در مرحله چهارم، ارزیابی میزان تأثیر ریسک پروژه بر روی اهداف پروژه با استفاده از کنترل منطق فازی انجام شده است.[15]
· نوفرستی و همکاران - 1390 - در ارزیابی جامع ریسک سد فرخی قائن با استفاده از روش Bureau به تحلیل ریسک سد خاکی فرخی قائن پرداخته و میزان خطرپذیری این سد در برابر زلزلههای احتمالی گسلهای منطقه، مورد بررسی قرار
